Ã.Íÿìñàìáóó: Õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é

1967 îíîîñ õîéø óëñûíõàà íèéñëýëä àæèëëàæ àìüäàð÷, ºä㺺 õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ, Óëààíáààòàðûí õºãæëèéí òºëºº ç¿òãýæ áóé ýíý ýðõýì ººðèé㺺 “Õîòûíõîî óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý“ ãýæ ãîëæ áàéõ þì. ßàãààä òýð âý? Ýíý àñóóëòàä äàðààõ ÿðèëöëàãà õàðèóëò ºãíº ãýæ íàéäíà.

Õîâäîä òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä õóö óõíàä ìºðã¿¿ëæ ºññºí, èéì ë õ¿í ãýæ áàãà íàñàà äóðññàí ìàíàé çî÷èí ººðèé㺺 õîòîä òºðæ, ÿñëè öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æèæ, õàðèõäàà “48“-ûí ÷èõýð àâ÷ ºññºí óíàãàí õîòûíõîíòîé ç¿éðëýõã¿é ãýñýí. Óëààíáààòàð õîòûí 370 æèëèéí îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ÿíäèéí Íÿìñàìáóóòàé ÿðèëöëàà.

-Òà Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò õýäýí æèë àæèëëàæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ õîòûí çàõèðãàà ë ãýäýã äýý.

-Õîòûí çàõèðãààíä 1992 îíîîñ õîéø àæèëëàñàí. Ýíý ¿åýñ Óëààíáààòàðûí òºëºº ç¿òãýæ ýõýëñýí. Òýð ¿åä Òàìãûí ãàçàðò Ñî¸ëûí õýëòýñ ãýæ áàéãààã¿é, Ñî¸ëûí ãàçàð ãýæ áàéëàà. Ýíý õýëòñèéí äàðãààð èðæ áàéëàà. 17 æèë áîëæýý.

-Óëààíáààòàð õîòîä èðýýä õýð óäàæ áàéíà?

-Àíõ 1967 îíä, õºäººíººñ 15 íàñòàé àìíûõ íü ñàëèà àðèëààã¿é íóñãàé áàíäè èðæ áàéëàà.

-Õààíààñ òýð áèëýý?

-Òºâ àéìãèéí Áîðíóóðò äîëäóãààð àíãè òºãñººä Áàãøèéí ñóðãóóëèéí Ñî¸ëûí àíãèä èðñýí þì.

-Òýð ¿åä Óëààíáààòàð ÿìàð áàéñàí áý? Õîòûí òàëààðõ òàíû àíõíû ìýäðýìæ...

-Á¿ð àíõ áîë... Ñóðãóóëüä îðîîã¿é áàéõäàà õîòîä íýã èðñýí þì. ¯éëäâýðèéí ÿíäàí äóóãàðààä ë... Öàõèëãààí ñòàíöààñ áààõàí óòàà îëãîéäîîä ë.. Íèñýõèéí íààíà àéëóóä áóó÷èõñàí. Òóóë ãîëûí öààä òàëûí õàäàí õîøóóíû îð÷ìîîñ îíãîö äóóãàðààä ë... Èõ ë ñîíèí ñàíàãäàëã¿é ÿàõàâ.

-Õîæèì íü õîòîä ñóóðüøèõ ãýæ, îþóòàí áîëîîä èðëýý. 15 íàñòàé õ¿¿õäèéí õóâüä àðàé ººð ç¿éë àíçààðàãäñàí áàéõ. Òýð ¿åèéí ñýòãýãäëýýñýý õóâààëöàà÷

-Õ¿¿õäèéí åðòºíö ãýäýã òýñ ººð. Î÷èæ ¿çýýã¿é ãàçðàà ººðèéíõººðºº, ¿ëãýðò ãàðäàã øèã ë òºñººëíº. ßìàð áàéõ áîë, àâòîáóñ íü ÿìàð áàéäàã áîë ãýýä. Òýð ¿åä ×åõèéí óëààí àâòîáóñ ÿâäàã áàéëàà, õî¸ð õààëãàòàé. Òºâ çàìûí ò¿ðýìãèé óëààí ãýæ íýðëýäýã. Òýð àâòîáóñ íàäàä õ¿¿õäèéí òîãëîîì øèã ñàíàãääàã áàéæ áèëýý. Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðäîã æèë, 1967 îíû íàìàð. Îþóòàí áîëæ áàéãàà þì. Õîò ÷èíü èõ ººð ø¿¿. Õ¿ì¿¿ñèéíõ íü àìüäðàë àõóé õºäººãèéí áèäíýýñ ¿íýíäýý ººð. Äîòóóð áàéðàíä îðòëîî àéëä ñóóñàí. Þì áîëãîí íü õýìæýýòýé, èäýõ õîîë, óóõ öàé íü õ¿ðòýë. Ìàñëîòîé òàëõ èäíý. Íýã òèéì õýìæýý äàìæààòàé àìüäðàë ÷ þì øèã. պ人íèé áèä ÷èíü õàð öàéíä áîîðöãîî æèæèãëýæ èäíý, öàé õ¿éòýí áàéíà óó, õàëóóí áàéíà óó õàìààã¿é. պ人íèé õ¿¿õýä ÿàõàâ, òààðàëäñàíàà ë èäíý, ïàë öàë. ßàæ òèéì àìüäðàë ìýäýõ áèëýý. Æèãòýé ë ñàíàãääàã áàéñàí. Áàãøèéí ñóðãóóëüä õè÷ýýë ýõýëñýí õîéíî èðñýí. Îþóòíóóä íàìðûí àæèëä ÿâ÷èõñàí.

-Óó÷ëààðàé, ÿàãààä õîöîðсон áèëýý äэý?

-Èõ ò¿¿õòýé. Äîëäóãààð àíãèéã ãàíöààðàà îíö òºãññºí. ĺðºâä¿ãýýð àíãèàñàà ãàðìîí, çóðãààãààñàà áàÿíõóóð òîãëîîä ñóð÷èõñàí, õºãæèìä äóðòàé. Áàãøèéí ñóðãóóëèéí õºãæèéí àíãèä îðíî ãýæ áîääîã. Îíö òºãññºí õ¿¿õýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õóâààðèà ñîíãîíî, òýãñýí Áàãøèéí ñóðãóóëèéíõ áàéíà àà, õºãæìèéí àíãèéí õóâààðü àëãà. Æàðãàëàíòûí 10 æèëä ÿâàõààð áîëëîî. Ýðò î÷÷èõæýý, äîòóóð áàéðàíä îðóóëàõ áîëîîã¿é, äàðàà èð ãýíý. Áóöàõ ãýýä çàìûí óíàà õ¿ëýýæ çîãñòîë íýã øàð òàêñè èðëýý. Íýã íºõºð “Íÿìñàìáóó ÷àìàéã õîòîä Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðóóëàõààð áîëñîí ãýíý. ßàðàëòàé èð ãýæ áàéíà“ ãýëýý. Òàíüäàã ë õ¿í áàéñàí. Óì õóìã¿é ë äàâõè÷èõñàí, ï¿¿ãýýãýý ÷ àâààã¿é. Õîòîä èðýýä ìàíàé ñàëáàðûí ýðõëýã÷ áàéñàí ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Äàãâàæàìö ãýæ õ¿íä øàëãóóëààä òýíöëýý. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí öààõíà Áàãøèéí ñóðãóóëèéí òóðøëàãûí òàëáàé ãýæ áàéëàà. Òýíä ñàðìèñ õóðààõ àæèëä äàé÷ëàãäàæ äîëîî íàéì õîíîã àæèëëààä õè÷ýýëäýý îðæ áèëýý.

Èõ ñîíèí, 1966 îíä ìàíàé íýã õàìààòàí Áàãøèéí ñóðãóóëüä ñóðäàã áàéñàí. Îäîî ýíý Õºðºíãèéí áèðæýýñ áàðóóí òèéø ÷èãòýý àëõààä Áàãøèéí ñóðãóóëüä ò¿¿íòýé óóëçàõààð î÷èæ áàéñàí þì. Èéì îëîí áàðèëãà áàéøèí áàéñàí áèø äýý, òýãýõýä. պ人íèé õ¿¿õäýä õîò ¿íýõýý𠺺ð åðòºíö. Îðîé íü ãýðýë ãýãýý àñààä ë... Õ¿ì¿¿ñ íü ãî¸ õóâöàñëàíà. Ìèíèé ¿åèéí õ¿¿õä¿¿ä á¿ð ãî¸ õàðàãäàíà. պ人, õîòûí ÿëãàà èõ, íàäàä òýãæ ìýäðýãääýã áàéñàí. Òýðíýýñ õîéø 42 æèë áîëæ. Òàâàí æèëä íü ãàäààäàä ñóðãóóëüä ñóðñàí, áóñàä õóãàöààíä íü õîòäîî àìüäàð÷ýý. Ýíä òºðººã¿é ÷ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæ äýý. ªíººäðèéíõòýé ÿàæ õàðüöóóëàõ âý äýý. Òýð ¿åä èéì îëîí áàéøèí áàðèëãà áàéñàí áèø, Óëñûí ôèëàðìîíèä õààÿà íýã òîãëîëò áîëíî, óðàãøàà áîë çýë¿¿ä òàë ë áàéñàí þì ÷èíü.

-Ñàÿ òà ººðèé㺺 õºäºº òºðñºí áîëîõîîîñ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæýý ãýëýý.

-Òèéì ýý, áàðàã ÿëãààã¿é ø¿¿. Òèéì ë áîëæ.

-Õîâäîî, Áîðíóóðàà, Óëààíáààòàðàà ãýñýí ñýòãýëèéã òàíü æèíëýâýë àëü íü èë¿¿ æèí äàðàõ áîë. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàõààð èðýýä õîòîä ñóóðüøñàí õ¿ì¿¿ñ õýëäýã ë äýý, íàñ æààõàí ÿâàõààð òºðñºí íóòàã àðãàã¿é áîäîãäîõ þì ãýæ.

-Õîâäîä òºðñºí, çóðãàà, äîëîîòîéäîî íóòãààñàà ãàðñàí. Ãýõäýý òîãëîæ ã¿éæ ÿâñàí ãàçðóóä ãýõ÷ëýí ãóðàâ, äºðâºí íàñíû äóðñàìæóóä ñýòãýëä ÿàëò ÷ ¿ã¿é áàéäàã ë þì. 1980 îíä Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéõäàà Õîâäîä òîìèëîëòîîð íýã î÷ñîí, äàõèí ÿâààã¿é ýý. Íóòàã îðîíäîî î÷èõñîí ãýæ áîäíî ø¿¿. Íàñ õýâèéõýýð òºðñºí íóòàã ñàíàãääàã ãýæ ¿íýí. Áîðíóóðò àðâààä æèë áîëñîí, 1967 îíîîñ õîéø èðýí î÷èí áàéãàà äàà. Òýíä áàãà ñóðãóóëüä ñóðñàí, óñàíä îðíî, çàãàñ, æàðààõàé áàðèíà... Áîðîî ãîëûí ýðýã äýýð öýëäýí õºõ áîëòëîî ë òîãëîäîã áàéñàí.

-Õîòîä õºäººíèéíõºí èðæ áàéíà ãýäýã. Õîòûíõ, õºäººíèéõ ãýýä ¿íýõýý𠺺𠺺ð õ¿ì¿¿ñ áàéõ þì óó?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ, òýñ ººð ø¿¿. Æèëäýý 20-30 ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ õîòûã çîðüæ èðæ áàéíà ø¿¿ äýý.

-Òà òýäíèéã õàðààä ë õîò, õºäººíèéõ ãýæ òºâºãã¿é ÿëãàõ óó?

-ßëãàãäàõã¿é ÿàõàâ äýý, ÿëãàãäàíà, åð íü ººð. Åðººñºº ë ãàäíà òàëààñàà õàðàãäàíà. Õóâöàñëàëò, àëõàà ãèøãýý, íèéãýìä õàðüöàà ¿¿ñãýæ áàéãàà áàéäàë. Ãýõäýý ãàíãàí, ãî¸ õóâöàñëàõäàà áèø. Åðººñºº ë ìýäýãääýã äýý, õîòûíõîí àðàé ë ººð... պ人íèéíõºí áººíººðºº îðæ èðñíýýñ õºäººøñºí õàðàãääàã áàéõ, ò¿¿íýýñ áèø õîò ìààíü ººðºº õîòæîîä, óëàì ë ãî¸ áîëîîä áàéãàà. Óëààíáààòàð õîò 370 æèëèéí ò¿¿õòýé áîë÷èõëîî. ¯íäñýíäýý õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé îéëãîëò 1950-èàä îíîîñ ¿¿ññýí áîëîõîîñ áèø ¿¿íýýñ ºìíº ºíºº ë õ¿ðýý õèéä, áººíººðºº áóóäàã çàð÷èì ¿éë÷èëæ áàéñàí. Óëààíáààòàðààñ ºìíº õîòûí òºëºâëºëò õèéæ õîò áàéãóóëñàí òóðøëàãà áèäýíä àëãà áàéíà. Õàðèí Äàðõàí, Ýðäýíýò áîë àðàé ë ººð. Á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, èðãýä íü ÷ èõ ººð. Á¿ð íýã òîãò÷èõñîí. Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ õîòóóä ó÷ðààñ òóðøëàãààð áîññîí.

Õîòûí àìüäðàë èõ ñîíèí ø¿¿ äýý. Òýñ ººð åðòºíöºä èð÷èõñýí þì øèã ë òºñººëíº. Áèä äîòóóð áàéðàíä íýã ºðººíä íàéìóóëàà àìüäàðäàã, äàâõàð îðòîé. Àéëóóäûí äýã æóðàì ãýæ èõ. Õîãîî õàìààã¿é õàÿõã¿é, óãààäñàà õàìààã¿é àñãàõã¿é, èõ ë öýâýðõýí áàéñàí ñàíàãääàã þì. Áàéðíû àéëóóä íü á¿ð ãî¸. Êèíî øèé, ¿çâýðò î÷èõäîî õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà ºìñäºã. Îäîîãèéíõ øèã ºìñºæ ÿâñàí õóâöàñòàéãàà òåàòðò îð÷èõîîä óíäàà óóæ, õóóøóóð, áóóç èäýýä ÿâàõã¿é. Þó ãýìýýð þì, íýã ë òèéì õýýíöýð. ¯íäýñíèé ñýõýýòí¿¿ä òºðººä áèé áîë÷èõñîí, òýäíèé îðãèëóóí ¿å áàéëàà. “Ñýòãýëèéí äóóäëàãààð“, “Õºõºº ãýðëýõ äºõ뺺“ çýðýã êèíîíä ãàðäàã øèã àëèâààã õèéõèéí òºëºº, çàëõóóðíà ãýæ áàéõã¿é. ¯¿íèé íü íýã èëðýë áîë áèäíèé ¿åèéíõíèé îþóòíóóäûí íàìðûí àæèë. Òýãýõýä áèäýíä õîðü, ãó÷èí öààñ ë ºãäºã...

-¯å íü, ñýòãýëãýý íü ÷ ººð áàéñàí áèç. Õîòûíõîí íýã ë ººð, õýýíöýð ãýæ òà õýëñýí. ªºðèé㺺 õýäèéä “Çà áè ÷ îäîî õîòûí õ¿í áîëñîí“ ãýæ ¿íýëñýí áý?

-Òèéì çèíäààä õ¿ðýýã¿é áàéõ àà. 1940, 50-èàä îíû õîòîä àæèëëàæ áàéñàí ñýõýýòí¿¿äèéí õ¿¿õä¿¿ä, ýíý ¿åä õºäºº áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õä¿¿ä ÷ ãýäýã þì óó... ÿëãàà áèé ø¿¿. Õîòæèëò ãýäýã ÷èíü õ¿íèéã óäàì ñóäðààð íü ººð áàéëãàäàã þì áàéíà ë äàà. Òóõàéëáàë, õîòîä òºðººä, õîòîä áàãà íàñàà ºíãºðººñºí ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æñýí ìèíèé ¿åèéí õîòûí óíàãàí èðãýí áîë àðàé ë àíãè. Òýíä íýã ë ººð þì ¿íýðòýýä áàéäàã þì.

-Ýëèò ãàðàëòàé ãýäýã äýý, Öîãçîëìàà ãóàé ÷ þì óó, ßâóó íàéðàã÷èéí ãýð á¿ëèéíõýí, Ýðäýíýý ãóàéí õ¿¿õä¿¿ä, îäîî ýíý Áàò-¯¿ë...

-ßã òèéì. պ人 ºñºõ, õîòîä ºñºõ õî¸ð øàë ººð. Òóõàéëáàë, 1960-ààä îíû õîòûí õ¿¿õýä çàëóó÷óóä “Áèòëç“-èéã ñîíñîæ áàéñàí áîë áè òýãýýã¿é. Ãýòýë áèä íàð îþóòàí áîëîîä õîæóó “Áèòëç“-èéã ìýäýæ ñîíññîí áàéõ æèøýýòýé. Òýð ¿åèéí ñýõýýòí¿¿ä ãýäýã ÷èíü òýðã¿¿íèé ñàéõàí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà ø¿¿ äýý, á¿õ òàëààðàà ¿ëãýðëýäýã. Õîòûíõîí ìýäýýëýë ò¿ðãýí àâäàã, ò¿ðãýí õ¿ðíý. Ãàäààä, äîòîîä ÿâíà, àõóé õàíãàìæ íü õ¿ðòýë èë¿¿. Ñýõýýòí¿¿äèéí öàëèí ÷ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí. Õîòîä òºðººä ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æýýä, õàðèõäàà 48-ûí ÷èõýð àâ÷ ºñººã¿é ë áàéõã¿é þ¿, áè. Òýãýõýýð ìèíèé æèíõýíý óíàãàí ñýòãýëãýý ìèíü õîòæîîã¿é, òºðìºë áàéõ íü òèéì ¿¿. Áè õºäºº òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä ºññºí, õóö óõíàíä ìºðã¿¿ëæ, èéì ë õ¿í. ªºðèé㺺 õîòûí óíàãàí ãýæ áîëîõã¿é íü ýý. Õàðèí õîòûí èðãýí ãýæ õýëýõýýñ ººðö áàéõã¿é. Ñóðãóóëü òºãññºí, àæèëëàñàí, îäîî õîòäîî, õîòûíõîî òºëºº àæèëëàæ áàéíà.

-Õîòûí óíàãàí èðãýäýýñ ãàðñàí ÿðèà þì áîëîâ óó, õºäººíèéõºí îðæ èðýýä õîòûã ìóóõàé áîëãîæ áàéíà. Óíàãàí õîòûíõîí ãàäààäàä ãàðñàí. պ人íèéõºí õîòûí ñî¸ëûã ¿ã¿é áîëãîëîî ãýýä ë...

-Õîòîä ñóóðüøèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàõ íü ÷ þó þì. Áóðóóòãàõã¿é þì ãýõýä áîäèò áàéäàë ººðèéí òàíü õýëñýí÷ëýí áàéíà óó ãýâýë áàéäàë òèéì ë áàéãàà ø¿¿ äýý. Îð ¿íäýñã¿é, õóäëàà ç¿éë áèø. Õàðüöóóëààä ¿çüå ë äýý. Äîëîî, òàâàí áóóäàëä ¿å äàìæèí àìüäàð÷ áàéãàà óëñóóä áîë õîòîä àìüäðààä, õàøàà õîðîîãîî ìàëëààä, ãýð îðíîî àìüäðàëàà àâ÷ ÿâààä ñóð÷èõñàí áàéãàà þì. Òýãâýë Äàðü-Ýõ, Ñàíñàðûí êîëîíêîîñ äýýøýý ºãñººä ÿâàõààð òýíä ÿàõ àðãàã¿é õºäººíèé ë àìüäðàë áàéäàã. Ýíý õ¿ì¿¿ñèéí áóðóó áèø ë äýý. Õîò ãýäýã ÷èíü èõ ñîíèí îéëãîëò. Òóõàéëáàë, áè õîòîä 42 æèë áîëñîí àòëàà õîòûí æèíõýíý óíàãàí èðãýí áèø, óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý ãýæ áîääîã. Ãýòýë ìàíàé õºäººíèéõºí, Óâñûí çàõûí ñóìûí ìàë÷íûõ õýäýí ìàëàà çàðààä õ¿¿õä¿¿äýý äàãóóëààä õîòîä øóóä í¿¿ãýýä èðäýã. Óóë äàâààíû æàëãàíä ãàíö ãýðýýðýý àìüäàð÷ àñàí òýäíèé àìüäðàë õîòûí àìüäðàë õî¸ð òýíãýð ãàçàð øèã. պ人 àìüäàð÷ áàéñàí õ¿í äóðòàé ¿åäýý õààíà ÷ áèå çàñàæ áîëíî, óñàíä îðîõã¿é ÿâààä áàéæ áîëíî. Äóðòàé ¿åäýý óóëíààñàà ìîä àâààä ò¿ë÷èõýæ áîëíî. Ãýðèéíõýý õàæóóãààð óðñàõ ãîë ãîðõèíîîñ óñàà àâààä óó÷èõíà. Õîòîíä áàéãàà ìàëààñàà èä÷èõíý, çàðæ áîðëóóë÷èõíà. Õîòîä òèéì áèø, òýñ ººð. Á¿õ þì ¿íýòýé. Á¿õ ç¿éë õÿçãààðòàé. Òèéì õàéðöàãíààñàà ãàðàõàä õºäººíèéõºíä õóãàöàà õýðýãòýé. Óñàà õóäãààñ ¿íýòýé àâíà, äóãààðëàíà, áèå çàñàõàä õàìæààðãàòàé áîëíî. պ人íèé èéì í¿¿äýë÷èí àìüäðàëûí ¿å äàìæèæ èðñýí õýì õýìæýý õîòîä øóóä õóìèãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü ¿íýí. Õîò õºäººãèéí ÿëãààã àðèëãàíà ë ãýäýã. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ, ìàëàà äàãàæ àìüäàðäàã ìîíãîë÷óóäûí òóõàéä ýíý áîë õýö¿¿ ë äýý. Àìàðõààí øèéä÷èõ àñóóäàë áèø. Óëààíáààòàðò òàâàí æèë äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷èõààä áè õîòûí õ¿í áîëñîí ãýæ ÿàâ÷ áîëîõã¿é. Áîëîâñðîë àâ÷ áàéãàà ñýõýýòýí õîòæèæ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì ÷èíü æèðèéí íýã ìàë÷èí ÿàæ õîòæèõ þì áý. Çîâëîíòîé ë àñóóäàë. Õîòûí óíàãàí èðãýä ÿâëàà ë ãýäýã, èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà áàéãàà. Õîòîä áàéñàí óëñ ãýäýã ÷èíü áóñàä óëñûí ÿìàð ÷ õîòîä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé. Õºäººíººñ àíõ óäàà èðñýí íºõðèéã õ¿í áîëãîí õºäººíèéõ ë ãýíý ø¿¿ äýý. ßëãàà àðèëàõã¿é ë áàéãàà þì. Óëààíáààòàð õîòûí äàéòàé õîòæèñîí, àéìàã, ñóóðèí ãàçðóóäûí òºâ áèé áîëñíû äàðàà ÿëãààíû òóõàé ÿðèõ õýðýãòýé áîëîâ óó.

-Íîãîîí ãýðëýýð, ãàðöààð çàì õºíäëºí ãàðàõ õ¿í öººõºí þì àà. Àðãàà áàðàõäàà ë çàìûí ãîëîîð, õºíäëºí òîì òîì õàéñ ýãí¿¿ëýí ºð뺺. Òèéì óðò óðò òîðîí õàøàà áàðüñíààñ õîéø çàìûí îñîë ýðñ áàãàññàí ãýíý ýý. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ ò¿¿ãýýð äàâæ, çàðèì íü á¿ð ìºëõ÷èõñºí øóðãàæ áàéãàà õàðàãääàã. Ãýðëýýð çºâ ãàðàõ, èäñýí ÷èõðèéí öààñàà õàëààñàëäàã ÷ þó óó, ø¿ëñýý õàÿõã¿é, òàòñàí òàìõèíûõàà èøèéã õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõ ÷ þì óó... Ýíý á¿õýí õ¿íèé óõàìñàð óó, ýñâýë õîòûí ñî¸ëòîé õîëáîîòîé þó Òà þó ãýæ áîääîã âý?

-Ýäãýýð íü æèæèã àòëàà õîòûí õàìãèéí òîì àñóóäàë. È÷ãýâòýð þì. Ìàíàé Óëààíáààòàð øèã òºâ çàìûíõàà äóíäóóð õàøàà õàòãàñàí õîò ººð õààíà ÷ áàéõã¿é, õàðàìñàëòàé. Ãýòýë ÿàëò ÷ ¿ã¿é èéì ìóóõàé, õ¿éòýí òîð òàòàõàä õ¿ðãýëýý. Ìàíàéõàí àéõàâòàð õ¿íèéìñýã ñýòãýëòýé óëñ äàà. Öýöýðëýã áàéãóóëàõààð ñ¿éòãý÷èõíý, õîã öýâýðëý÷èõýýð äàõèàä ë õàÿ÷èõ æèøýýòýé. Íàðàíãèéí õîãèéí öýã äýýð ºäºð áîëãîí 300 ìàøèí õîã àñãàæ áàéíà ø¿¿ äýý. ßâààíäàà ãàéã¿é áîëîõ ë áàéõ äàà. Óëààíáààòàð õîò áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã ãýñýí ñýòãýëãýýã áèé áîëãîõ õýðýãòýé þì øèã ñàíàãääàã.

Õîò ãýäýã òýð ÷èãýýðýý ò¿¿õ. Òóõàéëáàë, ìîñêâàãèéíõàí “Ýíä ìèíèé ºâºº, ýìýý, ààâ ýýæ àìüäàð÷ áàéñàí“ ãýæ ÿðèíà. Òýíä ¿å äàìæñàí õîòûí æèíõýíý èðãýí òºëºâøèæ áàéíà. “Ìèíèé ààâûí àìüäàð÷ áàéñàí áàéøèí“ ãýæ õàéðëàíà. Ìàíàéä áîë õ¿ì¿¿ñèéí õóâü óõàìñðààñ èõ áîëæ áàéõ øèã... ßàõàâ ýý, õºäººíººñ îðæ èðñýí áàéæ áîëíî, íîîðõîé õóâöàñòàé, øèâýðòýé, õèðòýé ÷ áàéæ áîëíî, ãàãöõ¿¿ òîëãîéä íü “þì“ áàéõã¿é ë áàéãààì äàà. Ìàíàé õºãø÷¿¿ë ÷èíü õîòîä èðýõäýý õàìàã ë ãî¸ëîî ºìñäºã, ãî¸æ èðäýã áàéëàà ø¿¿. Áè ýýæòýéãýý õàìò çàìûí óíààíä ñóóãààä õîò ÿâíà, ýýæ ìèíü õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà, ãóòëàà ºìñäºã áàéæ áèëýý. Èéì ë áàéñàí ø¿¿ äýý. Ãýòýë îäîî èéì îéëãîëò îãò àëãà.

-Õîò òºëºâëºëò, äýä á¿òýö, çàì òàëáàé ãýýä õîòîä àñóóäàë. Ãýõäýý ýäãýýðýýñ ãàäíà õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ààø àâèð õîòûí ñî¸ë, ºí㺠òºðõºíä íºëººòýé ë 人. Òà õîòîä îðæ èðýýä áàñ ÷ ãýæ óäæýý, õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ áàéíà. Çàëóóñò, õîòæèæ àìæààã¿é õ¿ì¿¿ñò çºâëºãºº õýëýõ ýðõòýé. Õîòûíõíûã, íèéñëýëèéí èðãýí ÿìàð áàéãààñàé ãýæ Òà áîääîã âý?

-Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéñàí þì, 1990 îíä. Õýäýí õ¿í äàãóóëààä Áýýæèí ÿâëàà. Ìàíàéõíû íýã íºõºð ø¿ëñýý õàÿ÷èõàæ. Òýãñýí íýã õÿòàä èðýýä òîðãîíî, áàðèíà ãýýä Ẻí þì áîëëîî. Òýíä ø¿ëñ, áîõü, õîãîî õàÿæ áîëîõã¿é. Ýíý áîë õîòûí èðãýíä áàéõ õàìãèéí íààä çàõûí ñî¸ë. Õîòîä èðñýí õ¿í õýí ÷ áàéñàí ø¿ëñýý õàÿäàãã¿é, òàìõèíû èøýý õàÿäàãã¿é, õîã òàðüäàãã¿é, òàðüñàí ÷ õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõäýã, àâòîáóñ óíààíä ¸ñ æóðìààðàà ñóó÷èõàã, çàìûí õºäºë㺺í人 ñî¸ëòîé îðîëöäîã. Èéì ë áàéâàë áîëëîî áèç äýý. Èíãýõýä õîò òýñ ººð õàðàãäàíà ø¿¿. Õîãèéã õ¿í ë òàðüæ áàéãàà, õýäýí õ¿í öýâýðëýæ ë áàéäàã, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõ人 õàÿäàã áàéæ áîëîõã¿é áèç äýý.

-Òýð õÿòàä íºõºð øèã òèéì øààðäëàãà òàâèõ æèðèéí èðãýí Óëààíáààòàðò åð íü áàéãàà áîëîâ óó?

-Õóó÷èí ÷èíü áèä àõ çàõòàé áàéëàà. Îäîî áàñ áîëüñîí. Øààðäëàãà òàâèáàë óöààðëàíà, óóðëàíà. Èéì ë áîë÷èõñîí áàéíà. Îäîî øààðäëàãà òàâèõ õ¿í ºäðèéí îä øèã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õàðæ áàéõàä õ¿ì¿¿ñ áóñäàä áèòãèé õýë ººðèéíõºº ¿ð õ¿¿õäýä ÷ øààðäëàãà ìóó òàâüäàã áîëñîí. Îõèä òàìõè òàòààä çîãñîæ áàéíà, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõºä íóóæ õààæ ýìýýíý ãýæ ¿ã¿é. Õàðèí ÷ ãàë áàéíà óó, àõ àà ãýíý ø¿¿ äýý. ¯íäýñ íü öààíàà áàéãàà þì àà. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä õ¿ì¿¿æèë îëãîõîî îãò áîëüñíîîñ òýð ø¿¿ äýý. Ãýõäýý õîò ìààíü èõ ë òîìîð÷ áàéíà. Çàðèìäàà ýðýãö¿¿ëæ áîääîã þì, Ìîíãîëûí õ¿í àì õî¸ð ñàÿ 700 ìÿíãà. Ãýòýë òýí õàãàñ íü õîòîä, ýíä àìüäàð÷ áàéíà. Ñîëîíãîñûí 46 ñàÿ õ¿í àìûí òàë íü Ѻ¿ëäýý àìüäàðâàë õà÷èí þì áîëíî îî äîî. Ãýòýë ìàíàé õîò òºëºâëºëòèéí áîäëîãîîð ¿ñðýýä ë 700 ìÿíãàí õ¿í Óëààíáààòàðò àìüäðàõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý, ãýòýë îäîî ÿàíà âý.

-Óã íü áè òàíòàé çºâõºí òàíû òóõàé ÿðèëöàõ ãýñýí þì. Ãýòýë ÿðèà ìààíü õîòûí àñóóäàë ðóó ë îð÷èõ þì.

-Õîòîä àæèëëàæ áàéãààãèéíõ ë þì äàà. Õîòûíõîí àæëàà õèéõã¿é áàéíà, çàìàà çàñààä áóõèìäàë ¿¿ñãýýä ãýõ þì. Ýöñèéí ýöýñò ýíý çàìûã õýíèé òºëºº çàñààä áàéãàà þì áý, õîòûí óäèðäëàãóóä, õîòûí çàõèðãààíûõàí, ýíý õýäýí äàðãà íàð ë äàâõèæ áàéõ ãýæ çàì çàñààã¿é áèç äýý. Èðãýí áîëãîíû òºëºº çàìàà çàñàæ áàéíà ãýäýã ñýòãýõ¿é õ¿í áîëãîíä òºðâºë ó÷èðòàé. Íèéãýìä íýã òèéì ñºðºã òàëààñ íü ÿðèõ þì. Äàðãà íàð èäýæ óóæ áàéãàà, õóâààæ èäýõ ãýýä çàñâàð îðîé ýõýëñýí ÷ ãýäýã þì óó äàíäàà ñºðºã. Ýåðýã òàëààñ íü õàðàõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä íýã íàìóóõàí îðîé, ýñâýë ºã뺺 ýðò, ¿¿ðèéí òàâàí æèíãýýð íàð ìàíäàõààñ ºìíº èðýõýä ýíý îð÷èì õà÷èí ñàéõàí õàðàãääàã ë áàéõã¿é þ¿.

-Èéì ýðò èðýõ ãýæ ¿¿?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Àæèë èõòýé îðîé ñóóíà, ºã뺺 ýðò èðýõ òîõèîëäîë áèøã¿é. Õîòîä àæèëëàäàã áîëîîä òýð þì óó, Ìèíèé Óëààíáààòàð ë ãýæ áîäîãäîîä áàéäàã þì. Õîéøîî õàðíà, Òºðèéí îðäîí ÿìàð áàéëàà, îäîî ÿìàð ãî¸ áîëîâ. ×èíãèñ õààí ë ãýýä ÿðèàä áàéäàã, ×èíãèñ õààíûõàà õºøººíä íýã ìºðãº÷èõººä ñóðãààëèéã íü íýã ñîíñ÷èõ ë äîî, ÿàäàã þì. Ñî¸ëûí òºâ ºð㺺, Äóóðèéí òåàòð, óðàãøàà Øàíãðèëëà... Óëààíáààòàð õýçýý èéì áàéñàí þì áý. Áè áàõàðõäàã. ¯íýíäýý áîë õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é þì áàéíà. Óäààí óóëçààã¿é õ¿¿õäèéã õàðàõàä ÿìàð òîì áîëñîí áàéäàã áèëýý äýý, ÿã ò¿¿í øèã. Õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà õîòûí õ¿í õîòîä þó áîëæ áàéíà, ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ìýäðýõã¿é. Èéì ë áàéñàí þì øèã ñàíàíà. Ãýòýë õýñýã õóãàöààíä ãàäàãøàà ÿâààä èðýõýä õîò óëàì ñàéõàí áîë÷èõñîí áàéäàã ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð õ¿¿õäèéí ºñºëò, õîòûí õºãæèë õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ñàíàãääàã.

-Òà îäîî õºäºº àìüäàð÷ ÷àäàõ áîëîâ óó?

-Á¿ð õºäºº íü ÷ õààøàà þì áý. Ñýëõ ð¿¿ çóñëàí áàéñàí ãàçàð õàøàà õîðîî áîë÷èõñîí áàéãàà. Òýíä àìüäàðâàë ÷àäíà.

-Íîãîî òàðèàä óó?

-Áè áîääîã þì àà, õàøààãàà ìîäæóóëààä, æèìñíèé ìîä òàðüæ, æèìñ àâíà. Ìîä èõ ñîíèí. Óñàëñíû äàðàà íàäàä “Áàÿðëàëàà“ ãýæ õýëýýä áàéãàà þì øèã ñàíàãäääàã þì. Áè ÷ òèéì õèéñâýð ñýòãýëãýýòýé õ¿í þì óó, á¿¿ ìýä. Õàøààíä áàéãàà ìîäíóóäàà ¿ð õ¿¿õýä, çýý íàðòàà íýðëýýä ºã÷èõñºí. Áîðîî îðîõîîð áàéãàëü ñýðãýäýã äýý. ßã ò¿¿í øèã ìîä óñëàõààð õà÷èí ãî¸ áîëäîã. Áàéãàëü õ¿í õî¸ðûí õîîðîíä àìüä õàðüöàà ¿¿ñýæ áàéãàà þì øèã. Ìîäîî óñàëñíû ìàðãààø ìîäîä íàäòàé ÿðèàä áàéãàà þì øèã. “Áàÿðëàëàà, Íÿìñàìáóó ìèíü áàÿðëàëàà“ ãýõ øèã. Õ¿íä õîîë ºãºõ, ìîä óñëàõ õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ýý. Áîðîî îðâîë ìîä óðãàäàã ë ãýæ îéëãîäîã, ãýòýë áîðîî îðîõ, óñëàõ õî¸ð òýñ ººð. Íýã ñàéõàí òºãºë áàéãóóëàõ þì ñàí ãýæ áîääîã. ªíãºðñºí íàìàð õàøààíäàà ÷àöàðãàíû 10 áóò ñóóëãàñàí, ñàéõàí óðãà÷èõñàí áàéãàà. Õî¸ð, ãóðâàí æèëèéí äàðàà æèìñýý ºãíº. Ìèíèé ìîä áîëãîí ò¿¿õòýé. Õýäèéä ÿàæ òàðüñàí ãýýä ë...

-Íýã ò¿¿õ ñîíèðõóóëæ áîëîõ óó?

-2004 îíä Ѻ¿ëýýñ èðýýä áàãà îõèíäîî çîðèóëæ ãàöóóð òàðüñàí þì. Òýðèéã áóñäààñ íü èë¿¿ óñàëäàã, áàãà îõèíäîî áè àìü þì. Ãýòýë òýð ìîä ÿìàð ºíäºð óðãàñàí ãýý÷, îíöãîé óðãàñàí. Íàäàä òºðñºí ìýäðýìæèéã àâààä ÷ áàéãàà þì øèã, èõ ñîíèí.

-Ѻ¿ëä òà Óëààíáààòàð õîòûí áàéíãûí òºëººëºã÷ººð õî¸ð æèë àæèëëàñàí, òýíäýýñ èðýýä ìîä òàðüæýý?

-Òýãñýí. Áàãà îõèíîî Ѻ¿ëèéí èõ ñóðãóóëüä ¿ëäýýãýýä èðñýí þì, òýãýýä îõèíîî ñàíààä òàðüñàí õýðýã.

-Òà õýäýí õ¿¿õýäòýé âý?

-Òàâ. Îäîî ìàíàé çýý íàð “Ýíý ìèíèé ìîä òèéì ýý, ºâºº“ ãýýä ë îíãèð÷ õàðàéãààä ÿâàà. Á¿ãäèéíõ íü ò¿¿õòýé ìîä áèé. Õ¿¿õýä ººðòºº ñàéí õ¿íä ñàéí, íîõîé ÷ òèéì. Ìîä ÷ áàñ ÿëãààã¿é, ìèíèé ñýòãýëèéã îéëãîæ “Áàÿðëàëàà áàÿðëàëàà“ ãýýä áàéõ øèã, èõ ñîíèí áàéãàà áèç. Ñîëîíãîñ÷óóä ìîä òàðèâàë íàñ íýìíý ãýäýã þì. Ìîäîä ìºíõ óðãàíà. Íàìàéã ¿ã¿é áîëîõîä ìèíèé ìîäîä ¿ëäýíý. Ìèíèé õ¿¿õä¿¿ä, à÷ çýý íàð ìèíü ìèíèé ààâ, ºâºº ìèíü òàðüñàí þì“ ãýýä ë òýð õàøàà òýäíèé ìèíü õóâüä Ẻí äóðñàìæ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, ýíý ÷èíü õîòûí èðãýíèé ¿¿ðýã. Áè ººðèé㺺 ¿¿ðãýý èõ ñàéí óõàìñàðëàñàí õ¿í ãýæ áîääîã. Îéð îð÷ìûíõîí, õºðø¿¿ä ìèíü íàìàéã õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàäàã ãýæ ìýääýã. Áè òýäýíä ÷ áàñ ¿ëãýðëýõ ó÷èðòàé áèç äýý,

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Òàíä àìæèëò õ¿ñüå.