Буяны сэтгэлээр угтаж бурхны оронд үднэ

Шинэ оноо угтах гэж хүн бүхэн гэгэлзэж, баяр хөөрөөр дүүрэн энэ өдрүүдэд ийм сурвалжлага нийтэлж байгааг минь өршөөгөөрэй. Ямар ч зүйл хоёр талтай. Зарим маань баяр баясгаландаа умбаж байхад хэн нэгэн маань сэтгэлийн жаахан зовиуртай явж л байдаг шүү дээ. Амьдрал угаасаа баян, нэг нь инээж байхад нөгөө нь уйлж байх нь бий. Оргилуун дарсны бөглөө мултлан амжилт бүтээл ерөөн, сайн сайхныг төсөөлөн буй энэ цаг мөчид ажлын шаардлагаар ийм сурвалжлагад явж таарлаа. Тиймийн тул уучлал хүсэв ээ.


Хүний амьдралд санаандгүй зүйл олон тохиолдддог. Нэгийнх нь тухай товчхон өгүүлээд сурвалжлагаа эхлүүлье.

Тун ч санаандгүйгээр нэгэн охиныг сүүлчийн замд нь үдэх ёслолд оролцов. Тэр дөнгөж 24-тэй, 1985 оных. Талийгаачид хүндэтгэл үзүүлэх хүндэтгэлийн танхимын гадна хаалганы дээд талд байрлуулсан дэлгэц дээр нэр нь төрсөн он сартай нь гэрэлтэж байв. Хүн бүр л ийм залуухнаараа..., надаас тэд дүү юм..., охин шиг минь л юм... гэхчлэн харуусна. Аав, ээж нь хайртай охиноо чандарлуулан оршоож, ийм ёслол үйлдэхээр “Улаанбаатар бодь буян” компанийг сонгожээ. Лам нар ном уншиж, хонх дамар дуугарч, арц хүжний эхүүн үнэр ханхийнэ... Яг л бурхан болоочоо нутаглуулдаг манайхны уламжлалт зан үйл болж байна.

Талийгаачдаа бурхны оронд үдэн, чандарлуулах ёслолыг эрхэмлэх нь сүүлийн жилүүдэд нэмэгджээ. Гэсэн ч ийм үйлчилгээ үзүүлдэг газар улсын хэмжээнд хоёрхон. Нэг нь “Улаанбаатар бодь буян”, нөгөө нь “Улаанбаатар буян”. “Улаанбаатар буян” компанид 2004 оноос хойш 7000 гаруй талийгаачийг чандарлан оршоож бурхны суваргад залжээ. “Улаанбаатар бодь буян” нь байгуулагдаад жил найман сар болж буй ч хоёр мянга орчим айл бурхан болоочоо хүндэтгэхээр тэднийд хандаж, ёслол үйлдсэн гэнэ.

Энэ хоёр газраар үйлчлүүлсэн энэ хүмүүсийн сэтгэлийг өвтгөх мэдээлэл нэгэн сонинд гарчээ. “Цогцос чандарладаг газрууд дотор эрхтнүүдийг авч зардаг байж болзошгүй” гэсэн гарчиг олон хүний зүрхийг шархлуулав. Иргэд энэ мэдээллийн мөрөөр шалгалт хийгээч гэж мэргэжлийн байгууллагад хандсаны дагуу Улаанбаатар Хотын ерөнхий менежер бөгөөд Захирагчийн ажлын албаны даргын баталсан удирдамжийн дагуу ажилын хэсэг гарч шалгалт хийсэн юм. Ажлын хэсэгт Захирагчийн ажлын албаны Орчны бохирдол, хог хаягдлын менежментийн хэлтэс, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар, Эрүүл мэндийн газар, Цагдаагийн газар, Шүүх эмнэлэг, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын мэргэжилтнүүд багтсан байв.

Эхлээд очсон газар нь нийслэл хотын зүүн зах, Гачуурт тосгоны Мянган Лангийн дэнж дээр шарил шандарлах үйл ажиллагаа явуулдаг “Улаанбаатар бодь буян” ХХК. Шарил хүлээн авах өрөө, талийгаачийг биеийг бурхны ном болоод хадаг, торгоор баринтаглах өрөө, салах ёс гүйцэтгэх танхим, хайлуулах зуухны хэсэг... ер нь бүгдийг менежерийн өрөөнөөс камераар хянаж байна. Энэ бүхэнд тэдний ажилчдаас гадна талийгаачийн гэр бүлээс 2-3 хүн хамт байх ажээ.

Шалгалтын хэсэг ажлаа гүйцэтгэх зуур тус газрын менежер О.Мэндбаясаагаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Шарил хайлуулахад хэдэн цаг зарцуулдаг вэ?

-45-60 минутад цельсийн 500-1000 градуст гүйцэтгэдэг. Энэ хугацаанд хангалттай хайлдаг.

-Шарил гүйцэд хайлдаггүй, энэ нь монгол хүний тос өөхтэй хоол хүнс хэрэглэдэгтэй холбоотой гэнэ лээ гэсэн яриа байдаг шүү дээ.

-Энэ бол ямар ч үндэсгүй зүйл. Хүний биеэс зөвхөн яс л үлддэг. Ясыг нь бутлагч машинаар бутлаад бурхан болоочийн чандрыг хадгалах сац, ваар зэрэгт хийдэг. Хүний биеэс нэг кг орчим л чандар гардаг юм. Шалгалтаар яваа хүмүүс өнөөдөр энэ бүхнийг шалгаж нягтаад үнэн зөв мэдээллийг хүргэнэ гэдэгт итгэж байна.

Зарим хүмүүс чандрыг нутагт нь зална гээд аваад явдаг. Ер нь бол бумбанд хийж суваргад оршоодог. Лам юу гэж айлдсан тэр ёсоор талийгаачийн гэр бүлийнхэн ёслолыг үйлддэг.

-Танайх зуухныхаа цэвэрлэгээг хэрхэн хийдэг вэ?

-Ёслол болгоны дараа бүх өрөндөө, зууханда цэвэрлэгээ хийдэг. Их цэвэрлэгээг 14 хоногт нэг удаа хийдэг дээ.

-Үнэ ханшийн талаар асууж лавлаж болно биз дээ.

-Янз бүр байдаг даа.

-Хамгийн хямд үнийн мэдээллээ өгөөч?

- “Орлого багатай, амьжиргааны түвшин доогуур өрх” гэсэн Хорооны Засаг даргын тодорхойлолттой айл өрхөд бүх үйлчилгээг 600 мянган төгрөгт багтаан хийж өгдөг юм.

-Шарил хүлээж авах өрөө, торго, баринтгаар ороох гэхчлэн танай өрөөнүүдээ орлоо. Бурхан болоочийн ар гэрийнхний төлөөлөл байнга хамт явдаг юм байна. Харин Зуухны хэсэгт тэдний хяналт алга.

-Бурхан болоочид хүндэтгэл үзүүлэх шашны зан үйлийн дараа зуухны хэсэг руу явахад гэр бүлээс нь хоёр хүн дагааж явдаг. Тэд бурхан болоочоо зуухны өрөөнд ортол дагаж явдаг. Харин зуух руу орох хэсгийг энэ өрөөний хаалганд байрлуулсан дурангаар харах боломж бий.

-Зуухны өрөөнд ороод цогцос солигдох нөхцөл байна уу?

-Манай зуух нэг л замтай, тиймээс ямар ч боломж байхгүй.

-Таны яриа болоод танай үйл ажиллагаанд итгэж байна л даа. Гэхдээ уучлаарай, хүмүүсийн дунд шарил чандарладаг газрууд дутуу шатаадаг гэнэл ээ. Эд эрхтнийг нь авчихдаг гэсэн яриа байгаад л байх юм. Тийм боломж жирийн хүний нүдээр харахад л байхгүй атал яагаад ийм яриа ор тас алга болдоггүй юм бэ, та юу гэж боддог вэ?

-Хэдэн жилийн өмнө л гарч байсан яриа л даа. Гадаадад, Солонгост нас барсан хүнээ энд авчирчээ, тэгсэн чинь талийгаачийнх нь дотор эрхтнүүд байхгүй байсан гэнэ гээд л. Иимэрхүү дам яриа л үүний үндэс байх даа, түүнээс биш бид энэ ажлаараа хүмүүст буян үйлдэж байна гэж боддог, бид ч гэсэн ах дүү хамаатай садантай. Яалаа гэж ийм муухай зүйл байх билээ. Харамсалтай нь шарил чандарлах газрууд реклам сурталчилгаа хийх эрх, боломж ч байхгүй. Тиймээс бид үйл ажиллагаагаа хүмүүст хангалттай сайн хүргэж чаддаггүй тал бий. Гэхдээ манайхаар үйлчлүүлэгчдийн тоо байнга өсөж байна. Бурхан болоочийн чандарлуулах ёслол, арга хэмжээнд манай төвд ирсэн хүмүүс маш сайхан сэтгэгдэлтэй буцдаг. Энэ хүмүүсийн яриа, ах дүү хамаатай садан болоод ажил төрлийн газрынханд нь хүрдэг. Ийм жишгээр шарил чандарлах газарт хүмүүс хандаж байгаа.

/Тэдний санал сэтгэгдлийн дэвтэр гэсэн зузан дэвтрийн хуудас бараг талдаа оржээ. “Хайрт аав, хайрт хань,хайрт ах, хайрт дүүгээ алдсан бидний уй гашууг нимгэлж, маш дотно сайхан сэтгэлээр хандсан ”Улаанбаатар бодь буян” компанийн хамт олонд талархлаа гэсэн үгс дэвтрийн хуудас болгонд байлаа/

-Танайх хэдэн ажилтантай вэ. Ажлын нөхцөл бол үнэхээр хүнд, ялангуяа сэтгэлзүйн хувьд. Голдуу залуучууд харагдаж байна. Тэдний чөлөөт цагт танайх хэр анхаарал таввдаг бол?

-Манайх 18-уулаа, найман ламтай. Спорт, урлагийн арга хэмжээг 14 хоног тутамд нэг зохион байгуулдаг. Өнгөрсөн аравдугаар сад Финланд явсан, өнгөрөгч тавдугаар сард зургаан хүн Хонгконгт хуралд оролцсон. Монголын оршуулгын зан үйлийн холбооны гишүүн, тийм учраас энэ холбооноос зохион байгуулсанажил болгонд оролцдог оо.

“Улаанбаатар бодь буян” компанид шалгалтаар очсон ажлын хэсэг хөдөллөө. Тэдний архан талд уулын өвөр даган талийгаачид нойрсож байна. Бурхан болоочоо уулын бэлд нутаглуулж, хөшөө босгож үлдээгээд харина. Ялгаа байхгүй талийгаачаа орхиод эргэж харахгүй буцна. Лам хувраг ном уншиж, хонх дамар дуугарна, арц хүж, аргалын утаа үнэртэнэ. Адилхан ч юм шиг, бас үгүй ч юм шиг ийм хоёр газар Гарчуурт дахь Мянган Лангийн дэнжид айлсан байх ажээ.

Хотын зүүн захаас баруун захыг зорилоо. Урт замд, замын бөглөөнд тагларан явахда зөндөөг бодлоо, бас ихийг сонслоо. Заримаас нь энд хүргэе.

Хоёрхон сая монголчууд бидний дундаас ганцхан жилд 15-16 мянга маань хорвоог орхидог гашуун тоо байна. Улаанбаатарчуудаас 6000 орчим нь хальдаг ажээ. Энэ хүмүүсийнхээ 25-30 хувийг нь шарил чандарлах газарт оршоодог байна. Ингээд бодохоор бид чинь нэг долоо хоногт л 100 гаруй хүнээ газарт булж, тэр хэмжээгээр оршуулгын газар хойч үедээ ад үзэгдэхвий гэж эмзэглэтэл тэлж байна. Зөвхөн “Нарангийн энгэр” оршуулгын газар нийт талбайн хэмжээ нийслэлийн магадгүй хамгийн өнөр өтгөн айл болох Баянгол дүүргийн гурав, дөрөвдүгээр хорооллын нийт талбайгаас гурав дахин том байна гэнэ, яана аа.

Нийслэлийн хэмжээнд зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй нийлсэн оршуулгын 17 газар, нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн 1000 гаруй га нутаг дэвсгэрийг эзэлж, 25 мянган айл өрх оршуулгын газартай хаяа нийлэн амьдарч байна. Сонинд гарсан хашаа худалдана, худалдаж авна гэсэн зараас үзвэл зарим маань нэгнийхээ шарилтай хаяа нийлж биш дэр нийлж амьдардаг бололтой. “Ганцхан шарилтай хашаа зарна”, “Гурван шарилтай хашаа хямд зарна” гэсэн зарууд үүнийг гэрчлэх биз.

Нийслэлийн өмчит “Улаанбаатар буян” компанид хүрч очлоо. Тэдний түрүүн очсон газрыг бодоход хэмжээ дамжаа, байшин барилга, хашаа хороо... бүх зүйлээрээ илүү том юм. Үйл ажиллагаа нь ижилхэн. Уй гашууд автсан хүмүүс бурхны сүм рүү, зарим нь шарил чандарлах танхим руу орцгоож байна. Монголчууд энэ шинэ зан үйлд дадаж, хүлээн зөвшөөрч үйлчлүүлэх болсон нь эдний хашаанд ороход илт байлаа. 7000 мянга гаруй хүний чандрыг хадгалдаг гурван том суварга байна. Хүндэтгэлийн хананд нь 4-5 жил хадгалагдаж буй чандар ч байх юм. Хол, гадаадад байгаа, салах ёс хийж амжаагүй хүмүүс нутагтаа ирвэл талийгаачийнхаа чандарт хүндэтгэл илэрхийлж ёслол үйлддэг гэх. Даваа, лхагва, баасан гэж гаригийг “алагчахгүй” энд ёслол үйлддэг байна. Христийн шашинтай хүмүүс энэ өдрүүдэд ирдэг гэнэ. Буяны сэтгэлээр угтаж бурхны оронд үднэ гэсэн сэтгэлээр тэд үйлчилгээгээ явуулж байна. Бурхан болоочийнхоо зургийг тэвэрсэн, амьдралын жам хэдий ч цаг бусаар алдсан эрхэм хүнээ хүндэтгэн гашуудан явах хүмүүс ийш тийш зөрөлдөн газар шагайн гунигтай алхлахыг харахад зүрх шимшрэхгүй хүмүүн хаана байх билээ. Дандаа ийм сэтгэлийн зовлонтой хүмүүст үйлчилдэг энэ газрын ажилтнууд нэгэн бодлын дарамттай, нөгөө талаар магадгүй биднээс илүү буян хурааж байгаа болов уу. Тэдний хүнд тус болсон сэтгэл өөрсдөд нь буян болж очих нь гарцаагүй... Хашаагаар ороход л ийн бодогдож байлаа.

Энэ газрын менежер Ц.Чимидээс зуухны талаар тодрууллав. Òýðáýýð, “Давхар шаталттай зуух. Герман улсын технологиор Хятадын Шанхай хотын шатаалтын зуухны үйлдвэрт үйлдвэрлэгдсэн зуух. Бүрэн автомат. Компьютерийн удирдлагатай, Зуухны хаалга онгойх бүрт компьютер ажиллаж, тоолуур ажилладаг, энэ тоо чандарлуулсан шарилын тоотой таарч байх учиртай ãýëýý. Ýíý çàð÷èì íü ò¿ð¿¿í î÷ñîí êîìïàíèéíõòàé àäèëõàí þì.

Нийслэлд хоёрхон байгаа энэ газрууд буян үйлдэж байна уу, гадуур тархаад байгаа цуу ярианы эзэн болоод буянаа барж сууна уу. Мэргэжлийн хүнээс үг дуулах хэрэгтэй.

Шүүх эмнэлгийн шинжээч эмч Ц.Ганболд шалгалтын дараа “Цогцосноос эрхтэн авах ямар ч үндэслэл байхгүй. Хүнийг нас барахаас 30 секундын өмнө буюу ийм хугацааны дараа л мэс ажилбарын оронд дээр ийм хагалгаа хийх боломжтой. Амьсгал хураасны дараа хүний биед эргэшгүй өөрчлөлт ордог. Шарил чандарлах энэ газруудад дор хаяж 24 цагийн дараа л цогцсыг авчирдаг. Тиймээс энэ нь ямар ч үндэслэлгүй мэдээлэл юм” гэв. “Хүний цогцсыг шатаахад бүрэн шатдаггүй гэнэ лээ” гэсэн яриа зарим иргэдийн дунд бий, ганц нэг сониноор энэ тухай мэдээлэл гарч байсан нь нууц биш. Энэ талаар албаныхан шалгаж нягтлаад мөн үндэслэлгүй гэсэн дүгнэлт гаргалаа.

Нийслэлийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг эдгээр байгууллагын ажилтнууд “Нас барсан хүмүүсийн шарилыг 3-7 хоногийн дараа салах ёс хийхээр чандарлах газарт авчирдаг, бид бурхан болоочийг үдэн гаргах уламжлалт шашны зан үйлийг орчин үеийн, олон улсын жишигт нийцүүлж байгаа” гэж байна. Хүн амын эрүүл аж төрөх ёс, байгаль экологи, газар ашиглалт зэрэгт тулгарч буй хүндрэлтэй асуудлуудыг зүй зохистой шийдвэрлэх зорилго бүхий эдгээр газар нь Шарил чандарлах, оршоох, оршуулах үйлчилгээ үзүүлэх нийтлэг журмыг баримтлан ажилладаг байна. Öóó ÿðèàã îð ¿íäýñã¿é áîëîõûã нотолсîí àæëûí õýñãèéíõýí áóöëàà.

Ìàøèíä èéì ÿðèà ãàð÷ áàéíà.

ªíãºðñºí æèë “Íàðàíãèéí ýíãýð”-èéí îðøóóëãûí ãàçàðò 16, ýíý îíä 19 øàðèëûã õ¿ì¿¿ñ óõñàí. Áàÿíç¿ðõ äóóðãèéí “ªíõºðäºã” ãýäýã ãàçàðò íýãýí èðãýí òàëèéãàà÷èéíõíàà õóâöñûã øàòàæ áàéãààä ãàë àëäñàíààñ 228 ãà ãàçàð ò¿éìýðò ºðòñºí… ×èìýýã¿é õîòûí ýçýëäýã 1000 ãàðóé ãà íóòàã 10 æèëèéí äàðàà ãýõýä 1300 ãà áîëîõ íü… Áèäíèé îðøóóëãûí çàí ¿éë øèíý çóóíä èíãýòëýý õîöðîãäñîí þì ãýæ ¿¿.

тарган сүмо

TV хичээл & Тарган сүмо

Хүүг зурагтынхаа өмнө жижиг ширээгээ тавиад тухлахад нь Монголын үндэсний телевиз тэртээ холын Японд болж буй мэргэжлийн сүмогийн тарган хүмүүсийн зодолдооныг гаргав. Урлаг, уран сайхангүй тэдний махан тулааныг багачуудынхаа оюунд нэмэр болох хичээлээс нь, багшаас нь илүүд үзсэнд үнэндээ гомдлоо. Хоёр сая гаруйхан хүн амтай Монгол Улс хэчнээн олон өдөр тутмын сонин, телевизтэй билээ дээ. Бүх телевиз сүмо гаргадаг шүү дээ, гэтэл гуравхан ангийн хичээл товлосон цагаар Монголын Үндэсний телевиз, хамгийн хүчтэй нь, магадгүй хамгийн илүү боловсролтой чадалтайчууд нь ажилладаг байж болох энэ хүмүүс сүмо гаргаж яаж чадав аа. Суваг солих бүрт, суваг болгоноор гардаг нүцгэн, тарган залуучууд нэг нэгнийгээ аархан түлхдэг энэ спортод хувь хүний хувьд дургүй ээ, үнэн. Хагас бүтэн сайны амралтын өдрөөр хүртэл гарна гээч. Тухлаад сууж үзэх олигтой нэвтрүүлэггүй энэ хэдэн ТV Японы сүмогийн холбооноос мөнгө авдаг юм биш биз дээ гэж хардтал энэ тулааныг сурталчилж байна. Дуу дуугаа аваад, бүгд нэгэн ижил зүйл гаргаад байх нь үнэхээр хачирхалтай. Арилжааны гэх энэ олон телевизүүд өөр хоорондоо жинхэнэ өрсөлдөгчид л баймаар, гэтэл нэг нэгнээсээ ялгарах чадваргүй, бүгд Япончуудийн өгсөн ийм бэлэн хоолыг идээд л бараг японоор ярих нь халаг өнөө нэвтрүүлгээ баяртайгаар хөтлөх нь ичгэвтэр.

Сүүлийн үед хичээлийн хуваарь гарсан сонинтой хамгийн түрүүнд танилцдаг болсон Хүүхдийнхээ үзэх учиртай хичээлүүдийг тэмдэглэж, тодруулж будчихаад хүүдээ цагийг нь хэлнэ. Түүнийг гэртээ зурагтаар хичээл үзнэ гэхээр өөрийн эрхгүй баяр төрөөд байдаг юм.

Ажилдаа түүртээд мартчихгүй бол хичээл эхлэхийнх нь өмнөхөн утасдаж аав ээжүүд хүүхдүүддээ хичээл эхлэх цагийг нь сануулж байгаарай. Жаахан амьтан мартана шүү дээ, тэдний буруу биш. Гахайн ханиад гээч гайтай өвчнөөс болоод олон аав, ээжийн ажил үүргийн хуваарьт багахан өөрчлөлт гарч буй нь энэ. Бусад хүүхэд яаж буйг мэдэхгүй, манай нөхөр л лав гахайн ханиад гарсанд тун ч баяртай байгаа. Хичээлд явахгүй, гэртээ эрхлээд л...

Хичээл орох болоогүй гэнэ, ханиад намжаагүй учраас дахиад сунгачихлаа гэхэд тэр аав бид хоёроосоо аминдаа нууж байгаад жуумалзсан юм. Баярлаж байгаа нь тэр. Хичээлдээ явах дургүй юм уу гэж хэлүүлэхээс болгоомжилж ийн жуумалзсан хэрэг. Тэр “Зурагтаар хичээл үзэх ч харин ёстой гоё юм аа” гэж нэг удаа хэлсэн.

Үгэнд ороод зурагтаар хичээлээ үзээд буйд нь баярлаад байгаа. “Бага ангийнханд тоо, монгол хэлний хичээл л заана” гэж Ё.Отгонбаяр сайд зурагтаар хэлсэн л дээ. Нэг бүтэн долоо хоногт энэ хоёр хичээл нэг нэг л удаа “орох” хуваарьтай юм билээ. Үргэлжлэх хугацаа нь ердөө гучин минут. Ердөө...

Манай улсын хувьд шинэчлэлт, теле хичээл зааж буй нь том амжилт гэж бодож яваа. Сүрхий их зүйл сурч гийгүүлэхгүй ч зурагтаар хичээл зааж болж байна, хойшдоо хүүхдүүд онлайнаар хичээлээ үзэх цаг ирэх тэр үеийн сэтгэл зүйн том бэлтгэл гэж тоож байгаа хэрэг. Одоогийн бага ангийнхан бидний насанд /гуч гаруй/ ирэхэд албан контор гэж байгаа ч уу, үгүй ч үү. Бүх хүмүүс гэрээсээ, ер нь хаанаас ч хамаагүй байгаа газраасаа ажлаа амжуулдаг болох биз. Заавал загнуулж зандчуулж, ногоон самбар ширтэж, самбараас хуулж байвал хичээл гэж үзэх албатай ч биш. Хүүхдүүд гэртээ өдрийг голдуу л зурагт үзэж өнгөрөөж байгаа. Хүүхэлдэйн кинон дунд орчихсон, гол баатартай нь хөтөлцчихсөн гүйж явах мөртлөө аав, ээжийнх нь хэлсэн цаг нь болохоор зурагтынхаа сувгийг солиод хичээл үзээд байгаад нь томчууд баярлаж буй биз ээ. Бие дааж сурах нь гээд зарим маань хүүхдүүдээ тоож байгаа. Орой очоод ямар хичээл заасан, юу бичсэнийг нь шалгадаг юм. Тэгэхээр “Тэр багш нь аймаар хурдан хэлээд би амжаагүй” гээд тал хуудас хүрэхгүй юм аваад ирнэ. Ингээд заагаад байвал багш нь, сурагчид нь ч дасна л даа, эвээ олно. Анхны юм алдаа оноотой л байдаг шүү, яаран шүүмжлэх хэрэг юун. Боловсролын яамныханд баярлаж байгаа.

Гэтэл хүүхдүүдийг минь зурагтаар хичээл үзэж, мундаг болох гэсэн чинь энэ сүмогийн хэдэн тэнтгэрүүд тээг болж... Түүнээс гадна гуравдугаар ангийн монгол хэлний хичээл “Боловсрол” сувгаар гарах цагтай C1 телевизээр тооны хичээлийнх нь цаг давхцаж байх юм. Хүүхдүүд яаж үзэх юм бүү мэд. Дуртай хичээлээ сонгох хэрэг үү.

Нэг бол сүмо, нөгөө бол хичээлүүд хоорондоо давхцаад, гайхахдаа сонины редакц руу утас цохилоо. “Манайх мэдэхгүй яамнаас л ирсэн хуваарь” гээд холбоо барьсан бүсгүй маань жигтэй уурлаж байна. Тэдний алдаан дээр дөрөөлж ялалт байгуулах гээгүй шүү дээ, уг нь. Танай сонин дээр хичээл заана гээд биччихсэн байна. Гэтэл энэ цагаар чинь зурагтаар сүмо гараад байна л гэсэн юм. Маргаашийнхаа хуваарийг зөв бичээч ээ, уншигчдадаа зөв мэдээлэл өгөөч ээ” гэж сануулсан л төдий. Өөр нэг хүн ярилаа. Тэр “Та гомдол гаргасан уу” гэнэ. “Үгүй ээ, гомдол ч биш юм аа. Танайх дараагийн дугаартаа хичээлийн хуваариа зөв бичээрэй. Би танай захиалагч, хуваарийг ингэж өдөр бүр нийтэлж байгаад баярлаж байгаа. Харин алдаатай битгий нийтлээч ээ” гэсэн юм гэхэд өнөө бүсгүй “Саяхан бас ийм тохиолдол гарсан юм. Тэгсэн яамныхан “Телевизүүд ТV хичээлийг ямар ч төлбөргүй гаргаж байгаа. Тиймээс тэд сүмогийн цагаар хичээлийг хаачихдаг юм билээ” гэх тэр. Толгой дундуур төмрөөр цохиод авах шиг санагдлаа. Ард түмний талд баттай зогсоно, борчуудынхаа өмнөөс гүйнэ барина гээд зурагтаар гоё гоё яриад байдаг өнөө ганган нөхөд ард түмний хүүхдүүд хичээл үзээд юүхэв, сүмо үзсэн нь илүү дээр гэж бодсон хэрэг үү. Миний хүү хоёр, гуравхан настай жижигхэн амьтан байхдаа япон бүдүка, монгол бүдүка гээд сүмо гарахаар хөөрдөг байж билээ. Тийм багадаа бол яахав дээ гэж бодоход ухаан суух болсон энэ үед нь бүдүка нарын тулааныг үзүүлэх хүсэл ээжид нь үнэндээ алга. Ядахдаа хичээлээ үзнэ гээд зурагтынхаа өмнө дэвтрээ дэлгээд хөөрхөн суухад нь... анхаарал нь төвлөрөөд оюун санаа нь хичээл үзнэ гээд хэрдээ л бэлтгэгдчихсэн байсан даа.

За яахав, Боловсролын сайд ч бас сүмо үзэж суугаа биз дээ, эр хүний хугархай л юм чинь.




Ýíõðèé õàéðò, áèäíèé õîíãîð ¿ðñ, àëäðàéõàí æààëóóä, áÿöõàí ¿ðñ ìèíü... Õ¿¿õä¿¿äýý áèä èéí ºõººðääºã. ªõººðäºõººñ ÷ àðãàã¿é, õººðõºí ýãä¿¿òýé àìüòàä. Ãýòýë áèä òýäíèéãýý õàéð ýíýðýëäýý áàãòààæ ÷àäàæ áàéíà óó. Ýíý àñóóëòàä òóí îéðõíîîñ õàðèóëò õàéÿ.

...Íîãîîí òîðãîí òýðëýãýýðýý

Õý÷íýýí æèë ãî¸ëîî äîî... ãýýä õ¿¿ äóóëæ áàéíà. Õàæóóãààð íü ºíãºðñºí õ¿í áîëãîí òýäíèéã ýðãýæ õàðíà. Çàðèì íü äýðãýä íü î÷èõ àæýý. Õ¿¿ óëàì ÷àíãààð

...Ó÷èð áèò¿¿ëýã õîðâîîäîî

Õý÷íýýí æèë àìüäàðëàà äàà... ãýõ íü õà÷èðõìààð. Íàéì õ¿ðñýí áîëîâ óó, õ¿¿ òîì÷óóäûí, ãýõäýý íýã ë òèéì æèðèéí áèø ¿åäýý õàøãè÷äàã äóóíóóäûã õîîëîé ìýäýí äóóëàõ àæýý. Ò¿¿íýýñ òýð áàë÷èð àìüòàí òîðãîí òýðëýã, ó÷èðòàé, ó÷èðã¿é õîðâîîãèéí òóõàé þó ìýäýõ áèëýý äýý. Íîãîîí òîðãîí òýðëýã äóóëñíààñ èë¿¿ õýö¿¿ ñàíàãäàõ ç¿éë íü äóó÷ õ¿¿ãèéí ºâºð äýýð õî¸ð îé õ¿ðñýí áîëîâ óó ãýìýýð íÿëõ õ¿¿ õóóøóóðûí òàñàðõàé çóëãààæ áàéõ íü äààí÷ ºðºâä캺𠺺. Òýäíèé ºìíºõ õàéðöãàíä òàâüò, çóóòûí ãîëäóó äýâñãýðò¿¿ä.

Õººðõèé õ¿¿õä¿¿ä èéí õýäõýí öààñ öóãëóóëàõ ÷ õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëäàãã¿é íü òýäíèé äóóëæ áàéãàà äóóíààñ òîäîðõîé. Òîì÷óóä õººðõèéñèéí îëñîí õýäõýí öààñààð àðõè óóæ ñîãòóóðàí õºëæ¿¿ðõñýí ñººí㺠õîîëîéãîîð

Íîãîîí òîðãîí òýðëýãýýðýý.... õýìýýí ¿ðãýëæë¿¿ëíý. Õººðõèéñ õàæóóãààð ºíãºðñºí õ¿í á¿ðèéí ãàð ðóó õàðààä ë, ìàðãààø îëíû ºìíº ã¿éëãà ãóéõ äóóíû ¿ãèéã òîãòîîíî. Õàìãèéí ñàéõàí äóóã ë ààâ ýýæ ìèíü äóóëæ áàéãàà ãýæ èòãýíý. Àìüäðàëûí õ¿ðä òýäíèé õóâüä èíãýæ ýðãýõ íü ýðõýëæ ã¿éõ, ÷èõýð àìòòàíä óìáàí èíýýæ õººð÷ áàéõ ó÷èðòàé õ¿¿õýä íàñûã áîäîõîä äààí÷ ãóíèãòàé. Òýä èðýýä¿éä õýí áîëîõ âý, á¿ð á¿ðõýã.

Òýýð äîîð, òðàíøåéíèéõýí, ºâãºíòèéíõºí õ¿¿õä¿¿äýý èéí çàðæ, òîìîîð ÿðèâàë òýäíýýðýý áèçíåñ õèéæ áàéõàä Òºðèéí îðäíûõîí, óëñòºð÷èä ººð ìåíåæìåíòýýð áèäíèé õ¿¿õä¿¿äèéã óëñ òºðèéí çîëèîñ áîëãîæ áàéíà.

Ñàÿõàí íýãýí òóñëàõ áàãø îé òàâàí ñàðòàé áÿöõàí àìüòíûã óíòñàíã¿é ãýæ çàãíàæ, á¿ð óóðëàæ æèæèãõýí òîëãîé ðóó íü àëãàäààä àâ÷ýý. Áàãøèéí ¿ëäýýñýí ñîðâè àðèëñàíã¿é, áàãøèéí áóëõàé èë÷ëýãäýâ. Ãýõäýý èëðýýã¿é õý÷íýýí çîäóóð, çàãíóóð áàéãàà þì á¿¿ ìýä.

Áàñ íýãýí áàãø õî¸ð íàñ ÷ õ¿ðýýã¿é æààëõàí õ¿¿ã ºìäºí人 áààñíûõ íü òºëºº óãààëãûí ºðºº ð¿¿ öàìöíûõ íü õîîëîéíîîñ ÷èð÷, ãóëä÷èí òàòàæ... ÿðèõ, áè÷èõýä ¿ã ýâëýõã¿é õàòóó, ñîíñîõîä ÷èõýíäýý èòãýìã¿é ãóòàìøèãòàé ¿éëäýë àðäûí áàãø ãýæ õ¿íäýòãýí ¿ð õ¿¿õäýý äààòãàäàã õ¿ì¿¿ñýýñ ãàðàõ áîëëîî. Áàãø íàð ÿàãààä èéì îìîã áàðäàì, äýýðýíã¿é áîëñíû ó÷ãèéã òàéëàõ òóí ýíãèéí. Óëñòºð÷äèéí ñîíãóóëüä ÿëàëò áàéãóóëàõ ãýñýí, ÓÈÕ-ä îëîí ñóóäàë àâàõ ãýæ ãàðãàñàí õýò õàâòãàéðóóëñàí õàëàìæèéí õóóëü, ä¿ðýì, æóðìààñ ýõòýé.

Ãàéõàõ õ¿í ãàðàõ áàéõ. Öýöýðëýãò ¿íý òºëáºðã¿é ÿâæ, èðýýä¿éí èðãýäèéíõýý õîîëíû ìºíãèéã òºð äààñàí íü ÿàãààä èéì áàëìàä ÿâäëûí ýõ áîëîâ ãýæ. ¯íýã¿é þì õ¿íäã¿é ãýæ òàñàðñàí ¿íýí ¿ãèéã ºâºã äýýäýñ ìààíü áèäýíä ºâëºæ ¿ëäýýñýí íü ó÷èðòàé.

Õ¿¿õäýý öýöýðëýãýýñ æààõàí îðîéòóóëæ àâàõ, ºã뺺ä äºíãºæ õîöðîîõ, õè÷ýýëèéí õýðýãñýë, ñàâàí, àðèóí öýâðèéí õýðýãñýë áýëòãýæ ºãºõ çýðýãò àæëûí öàã çàâ çýðãýýñ áîëîîä æààõàí õóãàöàà àëäàõàä ë áàãø íàð Õ¿¿õäèéã ÷èíü ¿íý òºëáºðã¿é àâ÷ áàéõàä... ãýýä ë ä¿ðñõèéäýã áîëæýý. Óãòàà áîë áàãø íàð àæèëëàñàí ºäºð, öàãààðàà öàëèíãàà àâ÷ áàéãàà ÷ ýöýã ýõ÷¿¿äýýñ ÿìàð ÷ ìºí㺠àâàõã¿é áàéãàà þì ÷èíü ãýñýí ñàíàà ýíý óóðëàñàí ¿ãíýýñ øóóä îéëãîãäîíî. Òà íàðààñ òºð ìºí㺠àâàõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ òîãëîîì àâàõ, àíãè òîõèæóóëàõàä õýäýí òºãðºã õàðàìëàõã¿é þì áàéãàà áèç äýý ãýæ òýä ýýæ ààâ íàðûã äîîø õèéæ õàðèëöäàã áîëîâ. Òýãýëã¿é ÿàõàâ, ºãíº. ªºð ¿ã õýëýõ ýðõ ¿ã¿é áîëñîîí, áèä íàð. Ìèíèé õ¿¿õýä ºäºð ÿìàð õîîë èäñýí áý, òîì õ¿¿ãèéíõýý áàãøààñ áè àñóóäàã áàéñàí, îäîî áîëüñîí, òèéì ýðõ ÷ ¿ã¿é áîëñîí. Áàãø àà, ìèíèé õ¿¿ á¿ëýýðýýä áàéãàà þì, ýíý ýìèéã ºäðèéí õîîëíûõ íü ºìíº ºã÷ºº÷ ãýâýë áàãø Ýíý îëîí õ¿¿õäèéí õýíä èíãýæ ýì ºãººä ÿâæ áàéäàã þì... ãýýä ë õàíãèíàíà. Øàëèõã¿é äýý, ýýæ ààâ íàð öýöýðëýãèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû ìºíãºíä ñàðä 7-10 ìÿíãàí òºãðºã ë ºãäºã áàéâ. Õ¿¿õäèéí õîîëíû òàâèí õóâèéã óëñ äààäàã ãýäýã ÷ ¿íýí ÷àíàðòàà 60 ãàðóé õóâèéã íü ààâ, ýýæ¿¿ä ºãäºã áàéëàà, õýí ÷ èéì ìºí㺠ºã÷ áàéãààäàà ãîìäîëëîæ áàéñàíã¿é, áàãø íàð ÷ õ¿¿õä¿¿äèéã ìèíü óíòñàíã¿é, ºìäºí人 áààëàà ãýæ çàãíàæ ÷èðäýãã¿é áàéâ. Ç¿â ç¿ãýýð áàéòàë ìèíü óëñ çààâàë õ¿¿õä¿¿äýý õàëàìæèíäàà àâíà ãýñýýð áèäíèéã èéì ºðºâäºëòýé áàéäàëä îðóóëæ, áàãø íàðààñ õàðèóöëàãà òîîöîí, ÷àíàð øààðäàõ ýðõã¿é àìüã¿é àëáàò áîëãîâ. Èíãýñíýýðýý òýä äîîä àíãèéíõíû äýìæëýãýýð ïàðëàìåíòàä îâîî õýäýí ñóóäàë àâ÷... ãýòýë îäîî 11, 12 äóãààð ñàðûí õ¿¿õäèéí õîîëíû ìºí㺠äàíñàíä îðîîã¿é áàéíà õýìýýí öýöýðëýã, ñóðãóóëèéí áàãø íàð ñàíäàð÷ ýõýëëýý.

Ýíõðèé áÿöõàí ¿ðñ ìèíü òºðèéí ¿íýã¿é ºãñºí õàãàñ òàâàã õîîë èäýýä 17 öàã áîëæ èæèé ààâ íü èðæ àâàõûã òîðìîéòîë õ¿ëýýí òîìîîòîé ñóóõ áîëîâ. Àíãèéíõ íü õààëãààð øàãàéæ ÷ àìæààã¿é áàéòàë ë óó, óó ãýýä ºìíººñ ã¿éíý. Ýíý ¿ãèéã áàãøäàà õýëæ áîëîõã¿é ãýäãèéã æèæèãõýí òàðõè íü áîëîâñðóóëæ áàñ óõààðñàí áàéãàà áèç. Öýöýðëýãýýñ àì íü àíãàæ, ñàðõèíàã íü õàòñàí àìüòàí ë ãàð÷ èðíý. Õ¿¿ãýý àâàõäàà óãæèíä íü æààõàí öàé õèéãýýä î÷îîðîé. Õóâöñàà ºìñºõººñ íü óðüòààä öàé óóëãààðàé ãýæ ýýæ íàð çàõèæ áàéíà.

Òîì÷óóä, äàðãà íàð, óëñòºð÷èä èéì àìüäðàë ìýäýõã¿é. ßâãàí àëõàõã¿é þì ÷èíü Íîãîîí òîðãîí òýðëýã-èéã õýí äóóëæ áàéãààã ñîíñîõã¿é. Õ¿¿õä¿¿ä íü ºíäºð òºëáºðòýé ñóðãóóëüä, à÷ çýý íàð íü 100 äàâñàí íîãîîí ìºí㺠ñàðäàà òºëäºã öýöýðëýãò ÿâàõ þì ÷èíü àì íü öàíãàæ, ºìäºí人 áààëàà õýìýýí áàãøäàà çàãíóóëàõûí õýö¿¿ã äààí÷ ìýäýõã¿é. Ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéí ¿äèéí õîîëîíä õ¿éòýí ìàíòóóí áóóç, õàòñàí áîîðöîã ºã÷ áàéãààã, òîãîî÷ áàãøèéíõ íü æèãíýñýí áîîâíîîñ ºòòýé ¿çýì ãàðñíûã á¿ð ÷ ìýäýõã¿é.

Õ¿¿õäýý ¿íýã¿é öýöýðëýãò ºã, ýñ áºãººñ 150 äîëëàð òºëººä õóâèéí öýöýðëýãò ºã. Àëü àëèíûã ÷àäàõã¿é áîë Íîãîîí òîðãîí òýðëýã ãýæ äóó çààæ ºã ãýñýí øààðäëàãûã áîäëîãî áîëîîä ¿éë àæèëëàãààãààðàà øàõàõ áîëîâ.

Ýíõðèé õàéðò, áèäíèé õîíãîð ¿ðñ, àëäðàéõàí æààëóóä, áÿöõàí õîíãîð ¿ð ìèíü... Õ¿¿õä¿¿äýý áèä ºõººðääºã. ªõººðäºõººñ ÷ àðãàã¿é, õººðõºí ýãä¿¿òýé àìüòàä. Ãýòýë áèä òýäíèéãýý õàéð ýíýðýëäýý áàãòààæ ÷àäàæ áàéíà óó.

Çóä áîëîõîîð íîõîé çîîëäîã... ãýñýí ¿ãèéí èä øèä ýíý ºäð¿¿äýä æèíõýíý ãàð÷ áàéõ øèã.

Ãàíö Ẻðºíõèé öàãààí ñàðìèñ 100 òºãðºã ãýäãèéã ìýääýãã¿é õ¿í áàéãààã¿é, õàà ãàçàð ë èéì ¿íýýð çàðäàã. Õ¿íñíèé çàõ äýëã¿¿ðýýñ ãàðàõàä õàëààñ ðóó ç¿ãýýð õèé÷ýýõ ãýýä áàéäàã áàéñàí ñàðìèñ õîâîð ¿íýò ýðäýíý ìýò áîëîâ. Øèðõýã íü 500 õ¿ð÷ýý. Õ¿íñíèé çàõ, Ẻíèé òºâ¿¿äýä 250 òºãðºãººð çàðæ áàéíà.

Ìîíãîë ÷àöàðãàíà õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ, ýõ îðíû õºðñºí óðãàñàí ÷àöàðãàíààð èðãýäýý õàíãàæ ìîíãîë÷óóääàà äàðõëàà òîãòîîõñîí ãýæ ýðäýìòýä óã íü îëîí æèë ÿðüñàí äàà. Õýí ÷ òîîãîîã¿é. Ãýòýë ºíººäºð ÷àöàðãàíà øèã õýðýãòýé ýä ¿ã¿é, ãýòýë òýð íü í¿äíèé ãýì áîëæ õîâîðäîâ. ¯íý íü ÷ ºñºâ. Íýã êã íü 3000 ãýýä òîãò÷èõñîí, õýðýãëýæ ñóðñàí õ¿ì¿¿ñ íü æèëèéí æèëä èéì ¿íýýð àâààä äàä÷èõñàí áàéñàí ýíý æèìñíèé ¿íèéã õ¿íñíèé çàõ, äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàà÷èä 8-12 ìÿíãàí òºãðºã áîëòîë õººðºãäæýý. Õàíø ýðãýýä áóóðàõ ÷ 3000 òºãðºã ëàâ áîëîõã¿é, áàòàëãààòàé. Ìàíàé óëñàä íýã òèéì ãàæèã ãýìýýð ¿çýãäýë áèé. Òàëõ, áåíçèíèéí ¿íýýð æèøýý àâàõàä ¿íý íü îãöîì ºñººä Ẻí õýë àì áîëæ áóöààä áóóíà. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ñ¿ð äóóëèàí áîëæ ¿íýý áóóëãàñíàà çàðëàäàã ÷ õóó÷èí áàéñàí õàíøèíäàà î÷èæ áàéñàí ò¿¿õ ¿ã¿é. Èíãýýä ë ñàéõàí ìîëèãî ¿ìõ¿¿ëýýä ¿íýý íýìýýä àâäàã ìóóõàé çàí ìàíàé áèçíåñ ýðõëýã÷, õóäàëäàà÷äàä áèé. Íàéìàí ìÿíãà ãàðààä òàëèéñàí ÷àöàðãàíû ¿íý ýðãýýä 3000 áîëíî ãýäýãò èòãýõã¿é áàéãààãèéí ó÷èð ýíý.

Òîìóóãèéí À õ¿ðýýíèé H1N1 âèðóñèéí õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîî ºäºð ºäºðò ºññººð áàéãàà òóõàé õàðàìñàëòàé ìýäýýëýëòýé çýðýãöýýä àäóóíû ìàõ, ààðö, ÷àöàðãàíà, ñàðìèñíû ¿íý áàðüöààä ºñººä áóé íü èðãýäèéí àéäñûã äýâýðãýæ, áóõèìäëûã èë¿¿òýé òºð¿¿ëýõ áîëëîî. Èéì áàéõàä çàõûíõàà îéðîëöîî öàãäàà íàðààñ íóóãäàí, çóãòàí áàéæ áàðààãàà çàðæ áóé Íàðàíòóóë-ûí íàéìàà÷äûã áóðóóòãàõ àðãàã¿é. Óðä õºðøººñ áàéãàà ìºíãºí人 áàðàà äàðààä èðñýí òýäýíä ¿íý íýìýãäñýí àäóóíû ìàõ, ñàðìèñ, ààðö çýðãèéã àâàõ ºíººäðèéí õýðýãöýýíèé ìºí㺠õýðýãòýé. Ò¿ðèéâ÷èíäýý ìºíãºòýé, áàíêèíäàà äîëëàðòàé óëñ èéì çîâëîíã îéëãîõã¿é. Àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéã íü òºð õàìãààëæ, õîðèî öýýð òîãòîîí èéí çàõèðãààäàõûã íü îéëãîõ ÷ ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ îéð çóóðûí ìºíãºã¿é õ¿ì¿¿ñèéã çóðàãòàà ¿çýýä, ÷àíàðòàé ñàéí õîîë óíä õýðýãëýýä ãýðòýý òîìîîòîé ñóó õýìýýí ë¿íäýí áóóëàãàñàí íü ¿íýíäýý õàòóóäñàí áàéæ áîëîõ. Òóõàéëáàë õ¿íñíèé çàõóóäûã ¿íèéí õººðºãä뺺ñ àéãààä õààãààã¿é, çºâ áàéõ. Ãýõäýý òýíä õóäàëäàà ýðõëýæ áóé õ¿ì¿¿ñ, õóäàëäàí àâàã÷äûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìààãààëàõ ¿¿ðãèéã çàõûí áîññóóä õèéõ ó÷èðòàé.

Íàðàíòóóë áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø õóäàëäàí àâàëò õèéæ òýäíèéõèéã çîðèîä î÷ñîí õ¿ì¿¿ñýýñ òóæ ìºí㺠àâñàí. Õóäàëäàà õèéæ, îðëîãî îðóóëàõààð èðñýí õ¿ì¿¿ñýýñ ìºí㺠íýõäýã ãàçàð äýëõèéä ãàíöõàí Íàðàíòóóë áèç. Ìàíàéõûã çîðèîä èðñýíä áàÿðëàëàà ãýýä óãòäàã áàéõàä Ààí ÷è õ¿ðýýä èðýâ ¿¿, èðñýí õ¿í ìºí㺠ºãíº ºº ãýäýã ãàæèã ìåíåæìåíòòýé Íàðàíòóóë àìíû õààëò, ñàðìèñ, àäóóíû ìàõ, ààðö çýðãýõýýíýýð àðãàëóóë÷èõäàã ãàõàéí òîìóóíû ¿åýð õààëãààðàà îðñîí áîëãîñíîîñ 50 òºãðºã íýõýõèéí îðîíä òýð ìºíãºíä íü õÿìä òºñºðõºí ¿íýòýé, íýã óäààãèéí àìíû õààëò òàðààãààä áàéñàí áîë ºíººäºð èíãýæ õààëãàà áàðèóëæ, íàéìàà÷èä, ò¿ðýýñëýã÷äèéíõýý äàéðàëòàä îðîî ÷ óó ¿ã¿é þ¿.

Çàõ õààæ, çàì õààæ çàõèðãààäàëò íî¸ðõîõûí õýðýýð õóâèà õè÷ýýñýí áýðòýã÷èíã¿¿ä õ¿ì¿¿ñèéí íààä çàõûí ýðýëò õýðýãöýý áîëñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã ºñãºæ, ò¿ðèéâ÷ýý ò¿íòèéëãýâ.

Æèëèéí æèëä êã íü 600-800 òºãðºãººð áîðëóóëàãääàã ààðöíû ¿íý ãóðàâ äàõèí ºññºí áîë àäóóíû ìàõíû ¿íý êã òóòàìä 1000-1500 òºãðºãººð íýìýãäæýý. Õ¿í àðäûíõàà çîâëîíãîîð çóãàà õèéæ, ìºí㺠àìàðõàí îëîõ àðãà ñ¿âýã÷èëñýí íàéìàà÷äûí ò¿ðèéâ÷èíä áóðóó àðãààð îëñîí ìºí㺠õýð óäààí òîãòîæ, ãýð á¿ëèéíõýíä íü ñàéí ñàéõàí ç¿éë àâ÷ðàõ ýñýõèéã ìýäýõã¿é. Áóðóó àðãààð îëñîí ìºí㺠þì áîëäîãã¿é ãýñýí ¿ã áèé. Õ¿íèé çîâëîíãîîð æàðãàë õèéäýãã¿é ÷ ãýäýã.

Ìîíãîë Óëñàä òîìóóãèéí À õ¿ðýýíèé Í1N1 âèðóñèéí õàëäâàðûí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ºíäºðæ¿¿ëñýí áýëýí áàéäàëä øèëæñýíòýé õîëáîãäóóëàí õ¿íñíèé íýìýëò¿¿ä, ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í, æèìñ æèìñãýíý, ÷àöàðãàíà çýðýã èðãýäèéí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñàéæðóóëàõ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëò áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýí, ¿íèéã òîãòâîðòîé áàéëãàæ õ¿í àðäûíõàà ýð¿¿ë ýíõèéí òºëºº õ¿ì¿¿íëýã, ýõ-îðîí÷ ñýòãýë ãàðãàí ýðõýì ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã íèéò ¿éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä óðèàëæ áàéíà.

Òà áèäíèé õàìòûí õè÷ýýë ç¿òãýë ýíýõ¿¿ õàëäâàðò ºâ÷íººñ àðä èðãýäýý õàìãààëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëíà ãýäýãò èòãýæ áàéíà ãýæ Íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë, Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîòûí Çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáàíààñ ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýã÷èä, õ¿íñíèé Ẻíèé áîëîí æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà ýðõëýã÷äýä õàíäàí óðèàëãà ãàðãààä áàéíà. Çàðèì êîìïàíè, áèçíåñ ýðõëýã÷èä ýíýõ¿¿ óðèàëãûã äýìæèõýý èëýðõèéëýýä áóé íü ñàéøààëòàé ÷ ýõ îðíîî, àðä èðãýäýý ýíýõ¿¿ àþóëò ºâ÷íººñ àâàðúÿ, õàìòäàà óðüä÷èëàí ñýðãèéëüå õýìýýñýí ñýòãýëòí¿¿ä öººí áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. ªºðò íü ºâ÷èí íààëäàõã¿é ìýò àÿãëàõ ýíý õ¿ì¿¿ñ ºíººäºð ýñ ÷ ìàðãààø òààðñàí õàðèóãàà àâàõ íü äàìæèãã¿é.

Îëèìïèéí àâàðãàòàé áîëëîî õýìýýí òºðèéí äàëáààãàà áàðèí æàíæíûõàà òàëáàéä öóãëàæ ÷àäñàí ñýòãýë íýãòýé àðä ò¿ìýíä äýëõèéä òàðõñàí ãàéòàé õàíèàäíààñ ýõ îðíîî, íýã íýãíýý àâàð÷, äàðààãèéí îëèìïòîé ýð¿¿ë ýíõ çîëãî¸ ãýñýí ÷èí õ¿ñýë áàéìààð ñàí.


Add Image

Дүлийд дуулдаж, сохорт харагдахаар бүтээн байгуулалт өрнөлөө

“Хаан түүхээс улбаатай Хан дөрвөн уулаар нутагласан Хатан тунамал туулаараа хаяалсан Улсын минь чандмань эрдэнэ Улаанбаатар хотын 370 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе” гэсэн мэндчилгээг нийслэлчүүд өчигдөр нэг нэгэндээ хэлж, e-mail-ээр “шидэж”, мессэжээр нисгэж... Улаанбаатарчууд төв талбайдаа цуглаж, гэр бүл, найз нөхдөөрөө нийлж найрлаагүй ч нэг нэгэндээ сэтгэлийн сайхан үг илгээж, “Би нийслэлийн иргэн. Улаанбаатар хот минь 370 жилийн түүхтэй” хэмээн бахархав.

Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, хүмүүсийн илүүтэй мэддэгээр хотын захиргаанд хөл хөдөлгөөн ихтэй өнжлөө. Жил бүрийн энэ өдөр, Улаанбаатар хотынхоо төрсөн өдөр болгоноор сүлдэт хуураа татаж, Монголын нууц товчоондоо хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлалтай. 10 жил яг энэ өдөр, энэ мөчид “салхинд гардаг” сүлдэт хуурыг ардын жүжигчин Ч.Батсайхан хөглөж, нийслэлийнхээ жаврыг үргээв.

Монгол Улс төрийн хан хуурыг 1995 онд залж, үүнээс дөрвөн жилийн дараанаас нийслэл сүлдэт хуураа цэнгүүлдэг болсон билээ.

Ёслолын ажиллагааг ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав хөтөлж, ардын уран зохиолч Т.Галсан баяр хүргэж үг хэллээ.

Тэрбээр ”Улаанбаатарт их бүтээн байгуулалт өрнөж байна. Ялангуяа, энэ жил манай хотод сохорт харагдаж, дүлийд дуулдахаар өрнөлөө. Нийслэлийн иргэд дээд удирдлагууд та бүхэндээ ам сайтай байна. Та бүхэн далай олныхоо хишгийг данайтал дааж яваарай. Ард иргэд бид удирдагчдаасаа үргэлж л шагнал авч байх юм. Би ард түмний төлөөлөл. Иргэдээ төлөөлж хотын удирдлагуудаа шагная гэж ирлээ” гэсээр “Билэг үг”, “Амин сүнс хэмээх авсаархан хосмолжин” гэж бүтээлээсээ 108 ширхгийг бэлэглэж харьяа газар, дүүргийн удирдлагууддаа хүргээрэй гэлээ. Чингис хааныхаа хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, жанжныхаа морьт хөшөөнд цэцэг өргөсөн хотынхон мэндчилгээнд даруулж...

Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайд Х.Баттулга Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот үүсч байгуулагдсаны 370 жилийн ойг тохиолдуулан эрхэм хүндэт нийслэлүүддээ, эрүүл энх, аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж, хотынхоо их бүтээн байгуулалтад иргэн бүр хувь нэмрээ оруулж, нийслэл хотоо цэцэглэн хөгжүүлэх үйлсдээ улам их амжилт гаргахын ерөөл дэвшүүлж “Дурсамж” хадгалуулав хэмээсэн мөнгөн цар илгээсэн бол Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Б.Долгор мөнгөн Хангарьд нисгэсэн байлаа.

Баярын хурал, концертод баяр хүргэж илгээлт хүргүүлсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж зарлиг гаргаж, хотын гэсэн тодотголтой олон хүнийг шагналаа. Зарлигт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байгуулагдсаны 370 жилийн ойг тохиолдуулан нийслэлийн хөгжил цэцэглэлтэнд бодитой хувь нэмэр оруулж, эрхэлсэн ажилдаа олон жил үр бүтээлтэй ажилласан нэр бүхий хүмүүсийг Монгол Улсын одон медалиар шагнасугай” хэмээжээ.

Хотын даргаар ажиллаж асан, төр захиргааны ахмад ажилтан С.Мөнхжаргал, НИТХ-ын дарга асан, Монголын нутгийн Удирдлагын холбооны багш Г.Маналжав нарыг Сүхбаатарын одонгоор, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын Цэргийн штабын офицер Г.Ганзориг, Нийслэлийн Онцгой байдлын газрын ахлах байцаагч А.Сэр-Од нарыг Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон, Нийслэлийн Засаг даргын нэгдүгээр орлогч Б.Баатарзориг, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын дарга Ц.Болдсайхан, Нийслэлийн Засаг даргын хүний нөөцийн зөвлөх Х.Самбаа, НИТХ-ын ажлын албаны ажилтан С.Оюунгэрэл, “Норовбанзад” сангийн тэргүүн Б.Дэлгэрмаа нарын 16 хүнийг Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагналаа. Мөн Алтан гадас, Цэргийн хүндэт медаль, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар тэргүүний хүмүүсийг урамшуулсан юм.

Цагдаагийн Ерөнхий газрын дарга Д.Сандаг-Очир хотын захиргаанд зочилж НИТХ-ын дарга Т.Билэгт, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч Г.Мөнхбаяр, Засаг даргын нэгдүгээр орлогч Б.Баатарзориг, НЗДТГ-ын дарга Ц.Болдсайхан нарыг “Цагдаагийн төлөө” одонгоороо шагнасан бол Улаанбаатартай ах дүүгийн барилдлагатай Бээжин хотын удирдлагууд Хятадын өмнөд мужид хийлгэсэн пийсүү чулуугаар сийлсэн вартай цэцгэн дурсгал бэлэглэлээ. Швейдээс ирсэн түншүүд Монголоос ууталж авч явсан нүүрсээ шинжлээд иржээ. Тэд Улаанбаатарын агаарын бохирдлыг бууруулахад туслах гэж буйгаа баярын энэ өдөр дуулгалаа.

Баяр болох сайхан, ажлаа дүгнүүж шагнал гардах бүр сайхан. Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон энгэртээ гялалзуулсан хоёр даргаас зурагт, сониныхон элдвийг шалгаах ажээ. УИХ-ын гишүүн, БСШУЯ-нд газрын даргаар ажиллаж асан Нийслэлийн Засаг даргын нэгдүгээр орлогч Б.Баатарзориг “Àëèâàà øàãíàë õèéñýí àæëûí ¿ð ä¿í, õèéõ àæëûí ýõëýë байдаг. Ýíý øàãíàë бол áèäíèéã ò¿øèëöýæ àæèëëàäàã ¿å ¿åèéí õàìò îëíû минь, íèéò íèéñëýë÷¿¿äèéí àæëûí ¿ç¿¿ëýëò þì. Нèéñëýë÷¿¿ääýý 370 æèëèéí ойн áàÿðûí ìýíä õ¿ðãýå гэсэн бол НЗДТГ-ын дарга Ц.Болдсайхан, “Нийслэлийнхээ 370 жилийн ойгоор төрийн дээд шагнал авч байгаадаа баярлаж байна. Би Хэнтий аймагт гурван жил ажиллаад 1986 оноос нийслэлийн төр захиргааны байгууллагад ажилласан. 1991 оноос энэ албыг хашиж буй. Энэ өдөр Лхамсүрэнгийн Энэбиш даргыгаа дурсмаар байна. Энэ их хүн надад ажлын зам заасан. Би өнөөдөр долоо дахь Засаг даргатайгаа хамтарч байна. Засаг дарга нартаа, намайг түшдэг хамт олондоо баярлаж явдаг. Нийслэлчүүддээ ойн баярын мэнд хүргэе. Хүн болгон л жаахан мэрийчихвэл, хогоо хаяхгүй хэвшчихвэл хот маань өнгөлөг сайхан харагдана шүү дээ” гэсэн хариулт өгч байлаа.

Хот хогтой байна, агаарын бохирдол нь дийлдэхээ байлаа. Том оврын автобуснууд хөдөлгөөнд эмх замбараагүй оролцож байна. Таксигүй хот болох нь ээ. Улаанбаатарын даац хэтэрлээ. Замын бөглөө бухимдал үүсгэж байна. Манай орцны жижүүр хогоо цэвэрлэхгүй байна. Орцны гэрэл асахгүй байна. Халаалт ирэхгүй, халуун ус гоожихгүй байна. Цэцэрлэг, сургуульд хүүхдэд минь чанартай сайн хоол өгөхгүй юм... мянган болохгүйг манай нийслэлчүүд тоочдог. Өөрөөс нь шалтгаалаад засаж залруулж болохоор энгийн зүйл байсан ч заавал хот, дүүрэгтээ хамаатуулах нь ч бий. Шийдэж өгдөггүй байсан бол тэд энэ хот, дүүргийнхэнд ингэж олонтаа гомдлоо тавихгүй биз. Бараг өдөр бүр ийм гомдол хүлээн авч, шийдэж, зэмлэл сонсож ажилладаг хот хэмээх их айлын удирдлагууд энэ л өдөр магтаалд умбаж, дээр өгүүлсэн олон мэндчилгээнд цадаж өнждөг. Иргэд “Та нартаа баярлалаа” гэдэг сэтгэлийн үгээ энэ өдөр хэлдэг.

Сая гаруй хүн амтай Улаанбаатар, бидний нийслэлчүүд 370 жилийнхээ их түүхэнд сөгдөн мэхийв.

Нийслэлийн төр захиргааны байгууллагуудтай байнга холбоотой ажиллаж, биднийг дэмждэг та бүхэндээ баярлалаа. Сэтгэлээ шингээсэн талархал бүхэн тань хотынхон бидэнд ажиллах эрч хүч, урам зориг өглөө.

Хот нь иргэндээ, иргэн нь хотдоо уяатай энэ их айлын эзэн болсон Та бидний үйлс өөдөө байх болтугай.

Монгол Улсын Засгийн газрын мэндчилгээ

Монгол Улсын нийслэлийн 370 жилийн ойд

Бараг дөрвөн зууныг элээж, дэлхийд данстай болсон их хотын нийт иргэд, хүүхэд, багачууд, ахмад дунд үеийнхэн Та бүхэндээ Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Улаабаатар хот үүсэн байгуулагдсаны 370 жилийн ойн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Анх Ширээт цагаан нуурт 1639 онд монголчууд төр, түмнийхээ голомтыг бадраасан тэр цагаас хойш Монгол Улсын нийслэл хаяа тэлэн хөгжиж эдүгээ нэг саяас дээш хүн амтай дэлхийн 107 дахь хот болсон бахархалтай сайхан амжилтаар түүхэн ойгоо угтаж байна. Нүүдлийн соёл иргэншлийг суурьшуулахад хот байгуулагчид томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн. Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн төлөө үйлст нийслэлчүүдийн оруулсан хувь нэмэр, бүтээн байгуулсан бүхэн асар их гэдгийг Монгол УЛсын Засгийн газар зүй ёсоор үнэлэж байдаг юм.

Энэ он нийслэлчүүдийн хувьд их бүтээн байгуулалтын он болж байна. Энхтайваны өргөн чөлөө, Их тойруу, Долоон буудлын чиглэлийн 10 гаруй км автозамыг шинэчилж, Дамдинсүрэнгийн гудамжны автозам, гүүр, Энхтайваны өргөн чөлөө, Нарны замыг холбосон автозам ашиглалтанд орж, Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн ажил эхэлж, энд тэндгүй усан оргилуур бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн бий болж, иргэд, аж ахуйн нэгжийнхний санаачилга, оролцоотой олон арван бүтээн байгууламж гудамж, хороолол бүрт цогцлон бослоо. Хотын төв, хойд хэсгийн хөрсний ус зайлуулах барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулав.

Нийслэлийн иргэдийн өдөр тутмын ажил амьдралыг залгуулдаг нийтийн тээврийн парк шинэчлэгдлээ. Нийслэлийн иргэдийн амгалан тайвныг сахин хамгаалах цогц арга хэмжээ авч байна.

Нийслэлийн төр, захиргаанаас иргэдийнхээ идэвхийг өрнүүлэх, нийслэлийн иргэн гэдэг бахархлыг төрүүлэх зорилгоор хийсэн ажлууд үр дүнд хүрч олон нийтийн санаачилга өрнөж байна.

Энэ бүхэнд бүхэнд Монгол Улсын Засгийн газар талархалтай хандаж байгаагаа илэрхийлэхэд нэн таатай байна.

Цаашид нийслэлээ орчин үеийн жишигт нийцсэн ногоон байгуулмж, дэд бүтэц, хүмүүсийн ажиллаж амьдрах илүү таатай нөхцөл бүхий хот болгох асуудалд нийслэл, дүүргийн бүх шатны байгууллагууд ямагт анхаарч ажиллана гэдэгт найдаж байна.

Зон олон нь нэмэгдэж, хүрээ хаяа нь тэлэх тусам хөгжил дэвшил нь өөдөө бадамлаж байдаг их хотын иргэд Та бүхэндээ Улаанбаатараараа бахархаж , улсын нийслэлийн иргэнээрээ омогшиж явахын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд....... Санжаагийн Баяр

Улаанбаатар хот 2009-10-28


Эрхэм хүндэт нийслэлчүүд ээ

Та бүхэнд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот үүсч байгуулагдсаны 370 жилийн ойг тохиолдуулан чин сэтгэлийн халуун мэндчилгээ дэвшүүлж байна.

Монголчууд бидний эвлэрэл зохицлын өлгий, эзэн дээдсийн ариун нандин өв уламжлалын баталгаа Улаанбаатар хотын үүсэл хөгжлийн түүх бол эх орон нэгт нүүдэлчдийн эгнэгт оршсоор ирсэн эгэлгүй намтар цадигийн гэрч билээ.

Нийслэлчүүдийнхээ сэтгэл, зүтгэлийг их хотын хөгжил, цэцэглэл, ирээдүйн сайн сайхны төлөө нэгтгэн чиглүүлж, тэдний идэвх санаачилга, бүтээлч оролцоотойгоор ой угтсан бүтээн байгуулалтын олон арван ажил өрнүүлэн хэрэгжүүлсэн нийслэлийн нутгийн захиргааны бүх шатны байгууллагын хамт олонд гүн талархал илэрхийлж байна.

Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөөг цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн тодотгон шинэчлэх, эрх зүйн тогтолцоог боловсронгуй болгох, эдийн засгийн бие даасан байдлыг хангах зэрэг нийслэлчүүдийн эрх ашгийг хөндсөн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд Ерөнхийлөгч миний бие та бүхэнтэй хамтран ажиллах болно.

Ололт амжилтаа арвитган бататгаж, төрөлх нийслэл Улаанбаатар хотоо хөгжүүлэх үйлсэд шинэ шинэ амжилт гаргахыг нийслэлчүүд та бүхэнд хүсэн ерөөе.

Сайн үйлс бүхэн дэлгэрэх болтугай.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч.................... Цахиагийн Элбэгдорж

2009-10-28 Улаанбаатар хот


Ã.Íÿìñàìáóó: Õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é

1967 îíîîñ õîéø óëñûíõàà íèéñëýëä àæèëëàæ àìüäàð÷, ºä㺺 õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ, Óëààíáààòàðûí õºãæëèéí òºëºº ç¿òãýæ áóé ýíý ýðõýì ººðèé㺺 Õîòûíõîî óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý ãýæ ãîëæ áàéõ þì. ßàãààä òýð âý? Ýíý àñóóëòàä äàðààõ ÿðèëöëàãà õàðèóëò ºãíº ãýæ íàéäíà.

Õîâäîä òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä õóö óõíàä ìºðã¿¿ëæ ºññºí, èéì ë õ¿í ãýæ áàãà íàñàà äóðññàí ìàíàé çî÷èí ººðèé㺺 õîòîä òºðæ, ÿñëè öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æèæ, õàðèõäàà “48“-ûí ÷èõýð àâ÷ ºññºí óíàãàí õîòûíõîíòîé ç¿éðëýõã¿é ãýñýí. Óëààíáààòàð õîòûí 370 æèëèéí îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ÿíäèéí Íÿìñàìáóóòàé ÿðèëöëàà.

-Òà Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò õýäýí æèë àæèëëàæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ õîòûí çàõèðãàà ë ãýäýã äýý.

-Õîòûí çàõèðãààíä 1992 îíîîñ õîéø àæèëëàñàí. Ýíý ¿åýñ Óëààíáààòàðûí òºëºº ç¿òãýæ ýõýëñýí. Òýð ¿åä Òàìãûí ãàçàðò Ñî¸ëûí õýëòýñ ãýæ áàéãààã¿é, Ñî¸ëûí ãàçàð ãýæ áàéëàà. Ýíý õýëòñèéí äàðãààð èðæ áàéëàà. 17 æèë áîëæýý.

ëààíáààòàð õîòîä èðýýä õýð óäàæ áàéíà?

-Àíõ 1967 îíä, õºäººíººñ 15 íàñòàé àìíûõ íü ñàëèà àðèëààã¿é íóñãàé áàíäè èðæ áàéëàà.

-Õààíààñ òýð áèëýý?

-Òºâ àéìãèéí Áîðíóóðò äîëäóãààð àíãè òºãñººä Áàãøèéí ñóðãóóëèéí Ñî¸ëûí àíãèä èðñýí þì.

-Òýð ¿åä Óëààíáààòàð ÿìàð áàéñàí áý? Õîòûí òàëààðõ òàíû àíõíû ìýäðýìæ...

-Á¿ð àíõ áîë... Ñóðãóóëüä îðîîã¿é áàéõäàà õîòîä íýã èðñýí þì. ¯éëäâýðèéí ÿíäàí äóóãàðààä ë... Öàõèëãààí ñòàíöààñ áààõàí óòàà îëãîéäîîä ë.. Íèñýõèéí íààíà àéëóóä áóó÷èõñàí. Òóóë ãîëûí öààä òàëûí õàäàí õîøóóíû îð÷ìîîñ îíãîö äóóãàðààä ë... Èõ ë ñîíèí ñàíàãäàëã¿é ÿàõàâ.

-Õîæèì íü õîòîä ñóóðüøèõ ãýæ, îþóòàí áîëîîä èðëýý. 15 íàñòàé õ¿¿õäèéí õóâüä àðàé ººð ç¿éë àíçààðàãäñàí áàéõ. Òýð ¿åèéí ñýòãýãäëýýñýý õóâààëöàà÷

-Õ¿¿õäèéí åðòºíö ãýäýã òýñ ººð. Î÷èæ ¿çýýã¿é ãàçðàà ººðèéíõººðºº, ¿ëãýðò ãàðäàã øèã ë òºñººëíº. ßìàð áàéõ áîë, àâòîáóñ íü ÿìàð áàéäàã áîë ãýýä. Òýð ¿åä ×åõèéí óëààí àâòîáóñ ÿâäàã áàéëàà, õî¸ð õààëãàòàé. Òºâ çàìûí ò¿ðýìãèé óëààí ãýæ íýðëýäýã. Òýð àâòîáóñ íàäàä õ¿¿õäèéí òîãëîîì øèã ñàíàãääàã áàéæ áèëýý. Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðäîã æèë, 1967 îíû íàìàð. Îþóòàí áîëæ áàéãàà þì. Õîò ÷èíü èõ ººð ø¿¿. Õ¿ì¿¿ñèéíõ íü àìüäðàë àõóé õºäººãèéí áèäíýýñ ¿íýíäýý ººð. Äîòóóð áàéðàíä îðòëîî àéëä ñóóñàí. Þì áîëãîí íü õýìæýýòýé, èäýõ õîîë, óóõ öàé íü õ¿ðòýë. Ìàñëîòîé òàëõ èäíý. Íýã òèéì õýìæýý äàìæààòàé àìüäðàë ÷ þì øèã. պ人íèé áèä ÷èíü õàð öàéíä áîîðöãîî æèæèãëýæ èäíý, öàé õ¿éòýí áàéíà óó, õàëóóí áàéíà óó õàìààã¿é. պ人íèé õ¿¿õýä ÿàõàâ, òààðàëäñàíàà ë èäíý, ïàë öàë. ßàæ òèéì àìüäðàë ìýäýõ áèëýý. Æèãòýé ë ñàíàãääàã áàéñàí. Áàãøèéí ñóðãóóëüä õè÷ýýë ýõýëñýí õîéíî èðñýí. Îþóòíóóä íàìðûí àæèëä ÿâ÷èõñàí.

-Óó÷ëààðàé, ÿàãààä õîöîðсон áèëýý äэý?

-Èõ ò¿¿õòýé. Äîëäóãààð àíãèéã ãàíöààðàà îíö òºãññºí. ĺðºâä¿ãýýð àíãèàñàà ãàðìîí, çóðãààãààñàà áàÿíõóóð òîãëîîä ñóð÷èõñàí, õºãæèìä äóðòàé. Áàãøèéí ñóðãóóëèéí õºãæèéí àíãèä îðíî ãýæ áîääîã. Îíö òºãññºí õ¿¿õýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õóâààðèà ñîíãîíî, òýãñýí Áàãøèéí ñóðãóóëèéíõ áàéíà àà, õºãæìèéí àíãèéí õóâààðü àëãà. Æàðãàëàíòûí 10 æèëä ÿâàõààð áîëëîî. Ýðò î÷÷èõæýý, äîòóóð áàéðàíä îðóóëàõ áîëîîã¿é, äàðàà èð ãýíý. Áóöàõ ãýýä çàìûí óíàà õ¿ëýýæ çîãñòîë íýã øàð òàêñè èðëýý. Íýã íºõºð “Íÿìñàìáóó ÷àìàéã õîòîä Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðóóëàõààð áîëñîí ãýíý. ßàðàëòàé èð ãýæ áàéíà“ ãýëýý. Òàíüäàã ë õ¿í áàéñàí. Óì õóìã¿é ë äàâõè÷èõñàí, ï¿¿ãýýãýý ÷ àâààã¿é. Õîòîä èðýýä ìàíàé ñàëáàðûí ýðõëýã÷ áàéñàí ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Äàãâàæàìö ãýæ õ¿íä øàëãóóëààä òýíöëýý. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí öààõíà Áàãøèéí ñóðãóóëèéí òóðøëàãûí òàëáàé ãýæ áàéëàà. Òýíä ñàðìèñ õóðààõ àæèëä äàé÷ëàãäàæ äîëîî íàéì õîíîã àæèëëààä õè÷ýýëäýý îðæ áèëýý.

Èõ ñîíèí, 1966 îíä ìàíàé íýã õàìààòàí Áàãøèéí ñóðãóóëüä ñóðäàã áàéñàí. Îäîî ýíý Õºðºíãèéí áèðæýýñ áàðóóí òèéø ÷èãòýý àëõààä Áàãøèéí ñóðãóóëüä ò¿¿íòýé óóëçàõààð î÷èæ áàéñàí þì. Èéì îëîí áàðèëãà áàéøèí áàéñàí áèø äýý, òýãýõýä. պ人íèé õ¿¿õäýä õîò ¿íýõýý𠺺ð åðòºíö. Îðîé íü ãýðýë ãýãýý àñààä ë... Õ¿ì¿¿ñ íü ãî¸ õóâöàñëàíà. Ìèíèé ¿åèéí õ¿¿õä¿¿ä á¿ð ãî¸ õàðàãäàíà. պ人, õîòûí ÿëãàà èõ, íàäàä òýãæ ìýäðýãääýã áàéñàí. Òýðíýýñ õîéø 42 æèë áîëæ. Òàâàí æèëä íü ãàäààäàä ñóðãóóëüä ñóðñàí, áóñàä õóãàöààíä íü õîòäîî àìüäàð÷ýý. Ýíä òºðººã¿é ÷ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæ äýý. ªíººäðèéíõòýé ÿàæ õàðüöóóëàõ âý äýý. Òýð ¿åä èéì îëîí áàéøèí áàðèëãà áàéñàí áèø, Óëñûí ôèëàðìîíèä õààÿà íýã òîãëîëò áîëíî, óðàãøàà áîë çýë¿¿ä òàë ë áàéñàí þì ÷èíü.

-Ñàÿ òà ººðèé㺺 õºäºº òºðñºí áîëîõîîîñ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæýý ãýëýý.

-Òèéì ýý, áàðàã ÿëãààã¿é ø¿¿. Òèéì ë áîëæ.

-Õîâäîî, Áîðíóóðàà, Óëààíáààòàðàà ãýñýí ñýòãýëèéã òàíü æèíëýâýë àëü íü èë¿¿ æèí äàðàõ áîë. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàõààð èðýýä õîòîä ñóóðüøñàí õ¿ì¿¿ñ õýëäýã ë äýý, íàñ æààõàí ÿâàõààð òºðñºí íóòàã àðãàã¿é áîäîãäîõ þì ãýæ.

-Õîâäîä òºðñºí, çóðãàà, äîëîîòîéäîî íóòãààñàà ãàðñàí. Ãýõäýý òîãëîæ ã¿éæ ÿâñàí ãàçðóóä ãýõ÷ëýí ãóðàâ, äºðâºí íàñíû äóðñàìæóóä ñýòãýëä ÿàëò ÷ ¿ã¿é áàéäàã ë þì. 1980 îíä Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéõäàà Õîâäîä òîìèëîëòîîð íýã î÷ñîí, äàõèí ÿâààã¿é ýý. Íóòàã îðîíäîî î÷èõñîí ãýæ áîäíî ø¿¿. Íàñ õýâèéõýýð òºðñºí íóòàã ñàíàãääàã ãýæ ¿íýí. Áîðíóóðò àðâààä æèë áîëñîí, 1967 îíîîñ õîéø èðýí î÷èí áàéãàà äàà. Òýíä áàãà ñóðãóóëüä ñóðñàí, óñàíä îðíî, çàãàñ, æàðààõàé áàðèíà... Áîðîî ãîëûí ýðýã äýýð öýëäýí õºõ áîëòëîî ë òîãëîäîã áàéñàí.

-Õîòîä õºäººíèéíõºí èðæ áàéíà ãýäýã. Õîòûíõ, õºäººíèéõ ãýýä ¿íýõýý𠺺𠺺ð õ¿ì¿¿ñ áàéõ þì óó?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ, òýñ ººð ø¿¿. Æèëäýý 20-30 ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ õîòûã çîðüæ èðæ áàéíà ø¿¿ äýý.

-Òà òýäíèéã õàðààä ë õîò, õºäººíèéõ ãýæ òºâºãã¿é ÿëãàõ óó?

-ßëãàãäàõã¿é ÿàõàâ äýý, ÿëãàãäàíà, åð íü ººð. Åðººñºº ë ãàäíà òàëààñàà õàðàãäàíà. Õóâöàñëàëò, àëõàà ãèøãýý, íèéãýìä õàðüöàà ¿¿ñãýæ áàéãàà áàéäàë. Ãýõäýý ãàíãàí, ãî¸ õóâöàñëàõäàà áèø. Åðººñºº ë ìýäýãääýã äýý, õîòûíõîí àðàé ë ººð... պ人íèéíõºí áººíººðºº îðæ èðñíýýñ õºäººøñºí õàðàãääàã áàéõ, ò¿¿íýýñ áèø õîò ìààíü ººðºº õîòæîîä, óëàì ë ãî¸ áîëîîä áàéãàà. Óëààíáààòàð õîò 370 æèëèéí ò¿¿õòýé áîë÷èõëîî. ¯íäñýíäýý õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé îéëãîëò 1950-èàä îíîîñ ¿¿ññýí áîëîõîîñ áèø ¿¿íýýñ ºìíº ºíºº ë õ¿ðýý õèéä, áººíººðºº áóóäàã çàð÷èì ¿éë÷èëæ áàéñàí. Óëààíáààòàðààñ ºìíº õîòûí òºëºâëºëò õèéæ õîò áàéãóóëñàí òóðøëàãà áèäýíä àëãà áàéíà. Õàðèí Äàðõàí, Ýðäýíýò áîë àðàé ë ººð. Á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, èðãýä íü ÷ èõ ººð. Á¿ð íýã òîãò÷èõñîí. Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ õîòóóä ó÷ðààñ òóðøëàãààð áîññîí.

Õîòûí àìüäðàë èõ ñîíèí ø¿¿ äýý. Òýñ ººð åðòºíöºä èð÷èõñýí þì øèã ë òºñººëíº. Áèä äîòóóð áàéðàíä íýã ºðººíä íàéìóóëàà àìüäàðäàã, äàâõàð îðòîé. Àéëóóäûí äýã æóðàì ãýæ èõ. Õîãîî õàìààã¿é õàÿõã¿é, óãààäñàà õàìààã¿é àñãàõã¿é, èõ ë öýâýðõýí áàéñàí ñàíàãääàã þì. Áàéðíû àéëóóä íü á¿ð ãî¸. Êèíî øèé, ¿çâýðò î÷èõäîî õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà ºìñäºã. Îäîîãèéíõ øèã ºìñºæ ÿâñàí õóâöàñòàéãàà òåàòðò îð÷èõîîä óíäàà óóæ, õóóøóóð, áóóç èäýýä ÿâàõã¿é. Þó ãýìýýð þì, íýã ë òèéì õýýíöýð. ¯íäýñíèé ñýõýýòí¿¿ä òºðººä áèé áîë÷èõñîí, òýäíèé îðãèëóóí ¿å áàéëàà. “Ñýòãýëèéí äóóäëàãààð“, “Õºõºº ãýðëýõ äºõ뺺“ çýðýã êèíîíä ãàðäàã øèã àëèâààã õèéõèéí òºëºº, çàëõóóðíà ãýæ áàéõã¿é. ¯¿íèé íü íýã èëðýë áîë áèäíèé ¿åèéíõíèé îþóòíóóäûí íàìðûí àæèë. Òýãýõýä áèäýíä õîðü, ãó÷èí öààñ ë ºãäºã...

-¯å íü, ñýòãýëãýý íü ÷ ººð áàéñàí áèç. Õîòûíõîí íýã ë ººð, õýýíöýð ãýæ òà õýëñýí. ªºðèé㺺 õýäèéä “Çà áè ÷ îäîî õîòûí õ¿í áîëñîí“ ãýæ ¿íýëñýí áý?

-Òèéì çèíäààä õ¿ðýýã¿é áàéõ àà. 1940, 50-èàä îíû õîòîä àæèëëàæ áàéñàí ñýõýýòí¿¿äèéí õ¿¿õä¿¿ä, ýíý ¿åä õºäºº áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õä¿¿ä ÷ ãýäýã þì óó... ÿëãàà áèé ø¿¿. Õîòæèëò ãýäýã ÷èíü õ¿íèéã óäàì ñóäðààð íü ººð áàéëãàäàã þì áàéíà ë äàà. Òóõàéëáàë, õîòîä òºðººä, õîòîä áàãà íàñàà ºíãºðººñºí ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æñýí ìèíèé ¿åèéí õîòûí óíàãàí èðãýí áîë àðàé ë àíãè. Òýíä íýã ë ººð þì ¿íýðòýýä áàéäàã þì.

-Ýëèò ãàðàëòàé ãýäýã äýý, Öîãçîëìàà ãóàé ÷ þì óó, ßâóó íàéðàã÷èéí ãýð á¿ëèéíõýí, Ýðäýíýý ãóàéí õ¿¿õä¿¿ä, îäîî ýíý Áàò-¯¿ë...

-ßã òèéì. պ人 ºñºõ, õîòîä ºñºõ õî¸ð øàë ººð. Òóõàéëáàë, 1960-ààä îíû õîòûí õ¿¿õýä çàëóó÷óóä “Áèòëç“-èéã ñîíñîæ áàéñàí áîë áè òýãýýã¿é. Ãýòýë áèä íàð îþóòàí áîëîîä õîæóó “Áèòëç“-èéã ìýäýæ ñîíññîí áàéõ æèøýýòýé. Òýð ¿åèéí ñýõýýòí¿¿ä ãýäýã ÷èíü òýðã¿¿íèé ñàéõàí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà ø¿¿ äýý, á¿õ òàëààðàà ¿ëãýðëýäýã. Õîòûíõîí ìýäýýëýë ò¿ðãýí àâäàã, ò¿ðãýí õ¿ðíý. Ãàäààä, äîòîîä ÿâíà, àõóé õàíãàìæ íü õ¿ðòýë èë¿¿. Ñýõýýòí¿¿äèéí öàëèí ÷ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí. Õîòîä òºðººä ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æýýä, õàðèõäàà 48-ûí ÷èõýð àâ÷ ºñººã¿é ë áàéõã¿é þ¿, áè. Òýãýõýýð ìèíèé æèíõýíý óíàãàí ñýòãýëãýý ìèíü õîòæîîã¿é, òºðìºë áàéõ íü òèéì ¿¿. Áè õºäºº òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä ºññºí, õóö óõíàíä ìºðã¿¿ëæ, èéì ë õ¿í. ªºðèé㺺 õîòûí óíàãàí ãýæ áîëîõã¿é íü ýý. Õàðèí õîòûí èðãýí ãýæ õýëýõýýñ ººðö áàéõã¿é. Ñóðãóóëü òºãññºí, àæèëëàñàí, îäîî õîòäîî, õîòûíõîî òºëºº àæèëëàæ áàéíà.

-Õîòûí óíàãàí èðãýäýýñ ãàðñàí ÿðèà þì áîëîâ óó, õºäººíèéõºí îðæ èðýýä õîòûã ìóóõàé áîëãîæ áàéíà. Óíàãàí õîòûíõîí ãàäààäàä ãàðñàí. պ人íèéõºí õîòûí ñî¸ëûã ¿ã¿é áîëãîëîî ãýýä ë...

-Õîòîä ñóóðüøèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàõ íü ÷ þó þì. Áóðóóòãàõã¿é þì ãýõýä áîäèò áàéäàë ººðèéí òàíü õýëñýí÷ëýí áàéíà óó ãýâýë áàéäàë òèéì ë áàéãàà ø¿¿ äýý. Îð ¿íäýñã¿é, õóäëàà ç¿éë áèø. Õàðüöóóëààä ¿çüå ë äýý. Äîëîî, òàâàí áóóäàëä ¿å äàìæèí àìüäàð÷ áàéãàà óëñóóä áîë õîòîä àìüäðààä, õàøàà õîðîîãîî ìàëëààä, ãýð îðíîî àìüäðàëàà àâ÷ ÿâààä ñóð÷èõñàí áàéãàà þì. Òýãâýë Äàðü-Ýõ, Ñàíñàðûí êîëîíêîîñ äýýøýý ºãñººä ÿâàõààð òýíä ÿàõ àðãàã¿é õºäººíèé ë àìüäðàë áàéäàã. Ýíý õ¿ì¿¿ñèéí áóðóó áèø ë äýý. Õîò ãýäýã ÷èíü èõ ñîíèí îéëãîëò. Òóõàéëáàë, áè õîòîä 42 æèë áîëñîí àòëàà õîòûí æèíõýíý óíàãàí èðãýí áèø, óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý ãýæ áîääîã. Ãýòýë ìàíàé õºäººíèéõºí, Óâñûí çàõûí ñóìûí ìàë÷íûõ õýäýí ìàëàà çàðààä õ¿¿õä¿¿äýý äàãóóëààä õîòîä øóóä í¿¿ãýýä èðäýã. Óóë äàâààíû æàëãàíä ãàíö ãýðýýðýý àìüäàð÷ àñàí òýäíèé àìüäðàë õîòûí àìüäðàë õî¸ð òýíãýð ãàçàð øèã. պ人 àìüäàð÷ áàéñàí õ¿í äóðòàé ¿åäýý õààíà ÷ áèå çàñàæ áîëíî, óñàíä îðîõã¿é ÿâààä áàéæ áîëíî. Äóðòàé ¿åäýý óóëíààñàà ìîä àâààä ò¿ë÷èõýæ áîëíî. Ãýðèéíõýý õàæóóãààð óðñàõ ãîë ãîðõèíîîñ óñàà àâààä óó÷èõíà. Õîòîíä áàéãàà ìàëààñàà èä÷èõíý, çàðæ áîðëóóë÷èõíà. Õîòîä òèéì áèø, òýñ ººð. Á¿õ þì ¿íýòýé. Á¿õ ç¿éë õÿçãààðòàé. Òèéì õàéðöàãíààñàà ãàðàõàä õºäººíèéõºíä õóãàöàà õýðýãòýé. Óñàà õóäãààñ ¿íýòýé àâíà, äóãààðëàíà, áèå çàñàõàä õàìæààðãàòàé áîëíî. պ人íèé èéì í¿¿äýë÷èí àìüäðàëûí ¿å äàìæèæ èðñýí õýì õýìæýý õîòîä øóóä õóìèãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü ¿íýí. Õîò õºäººãèéí ÿëãààã àðèëãàíà ë ãýäýã. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ, ìàëàà äàãàæ àìüäàðäàã ìîíãîë÷óóäûí òóõàéä ýíý áîë õýö¿¿ ë äýý. Àìàðõààí øèéä÷èõ àñóóäàë áèø. Óëààíáààòàðò òàâàí æèë äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷èõààä áè õîòûí õ¿í áîëñîí ãýæ ÿàâ÷ áîëîõã¿é. Áîëîâñðîë àâ÷ áàéãàà ñýõýýòýí õîòæèæ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì ÷èíü æèðèéí íýã ìàë÷èí ÿàæ õîòæèõ þì áý. Çîâëîíòîé ë àñóóäàë. Õîòûí óíàãàí èðãýä ÿâëàà ë ãýäýã, èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà áàéãàà. Õîòîä áàéñàí óëñ ãýäýã ÷èíü áóñàä óëñûí ÿìàð ÷ õîòîä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé. Õºäººíººñ àíõ óäàà èðñýí íºõðèéã õ¿í áîëãîí õºäººíèéõ ë ãýíý ø¿¿ äýý. ßëãàà àðèëàõã¿é ë áàéãàà þì. Óëààíáààòàð õîòûí äàéòàé õîòæèñîí, àéìàã, ñóóðèí ãàçðóóäûí òºâ áèé áîëñíû äàðàà ÿëãààíû òóõàé ÿðèõ õýðýãòýé áîëîâ óó.

-Íîãîîí ãýðëýýð, ãàðöààð çàì õºíäëºí ãàðàõ õ¿í öººõºí þì àà. Àðãàà áàðàõäàà ë çàìûí ãîëîîð, õºíäëºí òîì òîì õàéñ ýãí¿¿ëýí ºð뺺. Òèéì óðò óðò òîðîí õàøàà áàðüñíààñ õîéø çàìûí îñîë ýðñ áàãàññàí ãýíý ýý. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ ò¿¿ãýýð äàâæ, çàðèì íü á¿ð ìºëõ÷èõñºí øóðãàæ áàéãàà õàðàãääàã. Ãýðëýýð çºâ ãàðàõ, èäñýí ÷èõðèéí öààñàà õàëààñàëäàã ÷ þó óó, ø¿ëñýý õàÿõã¿é, òàòñàí òàìõèíûõàà èøèéã õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõ ÷ þì óó... Ýíý á¿õýí õ¿íèé óõàìñàð óó, ýñâýë õîòûí ñî¸ëòîé õîëáîîòîé þó Òà þó ãýæ áîääîã âý?

-Ýäãýýð íü æèæèã àòëàà õîòûí õàìãèéí òîì àñóóäàë. È÷ãýâòýð þì. Ìàíàé Óëààíáààòàð øèã òºâ çàìûíõàà äóíäóóð õàøàà õàòãàñàí õîò ººð õààíà ÷ áàéõã¿é, õàðàìñàëòàé. Ãýòýë ÿàëò ÷ ¿ã¿é èéì ìóóõàé, õ¿éòýí òîð òàòàõàä õ¿ðãýëýý. Ìàíàéõàí àéõàâòàð õ¿íèéìñýã ñýòãýëòýé óëñ äàà. Öýöýðëýã áàéãóóëàõààð ñ¿éòãý÷èõíý, õîã öýâýðëý÷èõýýð äàõèàä ë õàÿ÷èõ æèøýýòýé. Íàðàíãèéí õîãèéí öýã äýýð ºäºð áîëãîí 300 ìàøèí õîã àñãàæ áàéíà ø¿¿ äýý. ßâààíäàà ãàéã¿é áîëîõ ë áàéõ äàà. Óëààíáààòàð õîò áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã ãýñýí ñýòãýëãýýã áèé áîëãîõ õýðýãòýé þì øèã ñàíàãääàã.

Õîò ãýäýã òýð ÷èãýýðýý ò¿¿õ. Òóõàéëáàë, ìîñêâàãèéíõàí “Ýíä ìèíèé ºâºº, ýìýý, ààâ ýýæ àìüäàð÷ áàéñàí“ ãýæ ÿðèíà. Òýíä ¿å äàìæñàí õîòûí æèíõýíý èðãýí òºëºâøèæ áàéíà. “Ìèíèé ààâûí àìüäàð÷ áàéñàí áàéøèí“ ãýæ õàéðëàíà. Ìàíàéä áîë õ¿ì¿¿ñèéí õóâü óõàìñðààñ èõ áîëæ áàéõ øèã... ßàõàâ ýý, õºäººíººñ îðæ èðñýí áàéæ áîëíî, íîîðõîé õóâöàñòàé, øèâýðòýé, õèðòýé ÷ áàéæ áîëíî, ãàãöõ¿¿ òîëãîéä íü “þì“ áàéõã¿é ë áàéãààì äàà. Ìàíàé õºãø÷¿¿ë ÷èíü õîòîä èðýõäýý õàìàã ë ãî¸ëîî ºìñäºã, ãî¸æ èðäýã áàéëàà ø¿¿. Áè ýýæòýéãýý õàìò çàìûí óíààíä ñóóãààä õîò ÿâíà, ýýæ ìèíü õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà, ãóòëàà ºìñäºã áàéæ áèëýý. Èéì ë áàéñàí ø¿¿ äýý. Ãýòýë îäîî èéì îéëãîëò îãò àëãà.

-Õîò òºëºâëºëò, äýä á¿òýö, çàì òàëáàé ãýýä õîòîä àñóóäàë. Ãýõäýý ýäãýýðýýñ ãàäíà õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ààø àâèð õîòûí ñî¸ë, ºí㺠òºðõºíä íºëººòýé ë 人. Òà õîòîä îðæ èðýýä áàñ ÷ ãýæ óäæýý, õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ áàéíà. Çàëóóñò, õîòæèæ àìæààã¿é õ¿ì¿¿ñò çºâëºãºº õýëýõ ýðõòýé. Õîòûíõíûã, íèéñëýëèéí èðãýí ÿìàð áàéãààñàé ãýæ Òà áîääîã âý?

-Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéñàí þì, 1990 îíä. Õýäýí õ¿í äàãóóëààä Áýýæèí ÿâëàà. Ìàíàéõíû íýã íºõºð ø¿ëñýý õàÿ÷èõàæ. Òýãñýí íýã õÿòàä èðýýä òîðãîíî, áàðèíà ãýýä Ẻí þì áîëëîî. Òýíä ø¿ëñ, áîõü, õîãîî õàÿæ áîëîõã¿é. Ýíý áîë õîòûí èðãýíä áàéõ õàìãèéí íààä çàõûí ñî¸ë. Õîòîä èðñýí õ¿í õýí ÷ áàéñàí ø¿ëñýý õàÿäàãã¿é, òàìõèíû èøýý õàÿäàãã¿é, õîã òàðüäàãã¿é, òàðüñàí ÷ õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõäýã, àâòîáóñ óíààíä ¸ñ æóðìààðàà ñóó÷èõàã, çàìûí õºäºë㺺í人 ñî¸ëòîé îðîëöäîã. Èéì ë áàéâàë áîëëîî áèç äýý. Èíãýõýä õîò òýñ ººð õàðàãäàíà ø¿¿. Õîãèéã õ¿í ë òàðüæ áàéãàà, õýäýí õ¿í öýâýðëýæ ë áàéäàã, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõ人 õàÿäàã áàéæ áîëîõã¿é áèç äýý.

-Òýð õÿòàä íºõºð øèã òèéì øààðäëàãà òàâèõ æèðèéí èðãýí Óëààíáààòàðò åð íü áàéãàà áîëîâ óó?

-Õóó÷èí ÷èíü áèä àõ çàõòàé áàéëàà. Îäîî áàñ áîëüñîí. Øààðäëàãà òàâèáàë óöààðëàíà, óóðëàíà. Èéì ë áîë÷èõñîí áàéíà. Îäîî øààðäëàãà òàâèõ õ¿í ºäðèéí îä øèã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õàðæ áàéõàä õ¿ì¿¿ñ áóñäàä áèòãèé õýë ººðèéíõºº ¿ð õ¿¿õäýä ÷ øààðäëàãà ìóó òàâüäàã áîëñîí. Îõèä òàìõè òàòààä çîãñîæ áàéíà, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõºä íóóæ õààæ ýìýýíý ãýæ ¿ã¿é. Õàðèí ÷ ãàë áàéíà óó, àõ àà ãýíý ø¿¿ äýý. ¯íäýñ íü öààíàà áàéãàà þì àà. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä õ¿ì¿¿æèë îëãîõîî îãò áîëüñíîîñ òýð ø¿¿ äýý. Ãýõäýý õîò ìààíü èõ ë òîìîð÷ áàéíà. Çàðèìäàà ýðýãö¿¿ëæ áîääîã þì, Ìîíãîëûí õ¿í àì õî¸ð ñàÿ 700 ìÿíãà. Ãýòýë òýí õàãàñ íü õîòîä, ýíä àìüäàð÷ áàéíà. Ñîëîíãîñûí 46 ñàÿ õ¿í àìûí òàë íü Ѻ¿ëäýý àìüäàðâàë õà÷èí þì áîëíî îî äîî. Ãýòýë ìàíàé õîò òºëºâëºëòèéí áîäëîãîîð ¿ñðýýä ë 700 ìÿíãàí õ¿í Óëààíáààòàðò àìüäðàõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý, ãýòýë îäîî ÿàíà âý.

-Óã íü áè òàíòàé çºâõºí òàíû òóõàé ÿðèëöàõ ãýñýí þì. Ãýòýë ÿðèà ìààíü õîòûí àñóóäàë ðóó ë îð÷èõ þì.

-Õîòîä àæèëëàæ áàéãààãèéíõ ë þì äàà. Õîòûíõîí àæëàà õèéõã¿é áàéíà, çàìàà çàñààä áóõèìäàë ¿¿ñãýýä ãýõ þì. Ýöñèéí ýöýñò ýíý çàìûã õýíèé òºëºº çàñààä áàéãàà þì áý, õîòûí óäèðäëàãóóä, õîòûí çàõèðãààíûõàí, ýíý õýäýí äàðãà íàð ë äàâõèæ áàéõ ãýæ çàì çàñààã¿é áèç äýý. Èðãýí áîëãîíû òºëºº çàìàà çàñàæ áàéíà ãýäýã ñýòãýõ¿é õ¿í áîëãîíä òºðâºë ó÷èðòàé. Íèéãýìä íýã òèéì ñºðºã òàëààñ íü ÿðèõ þì. Äàðãà íàð èäýæ óóæ áàéãàà, õóâààæ èäýõ ãýýä çàñâàð îðîé ýõýëñýí ÷ ãýäýã þì óó äàíäàà ñºðºã. Ýåðýã òàëààñ íü õàðàõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä íýã íàìóóõàí îðîé, ýñâýë ºã뺺 ýðò, ¿¿ðèéí òàâàí æèíãýýð íàð ìàíäàõààñ ºìíº èðýõýä ýíý îð÷èì õà÷èí ñàéõàí õàðàãääàã ë áàéõã¿é þ¿.

-Èéì ýðò èðýõ ãýæ ¿¿?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Àæèë èõòýé îðîé ñóóíà, ºã뺺 ýðò èðýõ òîõèîëäîë áèøã¿é. Õîòîä àæèëëàäàã áîëîîä òýð þì óó, Ìèíèé Óëààíáààòàð ë ãýæ áîäîãäîîä áàéäàã þì. Õîéøîî õàðíà, Òºðèéí îðäîí ÿìàð áàéëàà, îäîî ÿìàð ãî¸ áîëîâ. ×èíãèñ õààí ë ãýýä ÿðèàä áàéäàã, ×èíãèñ õààíûõàà õºøººíä íýã ìºðãº÷èõººä ñóðãààëèéã íü íýã ñîíñ÷èõ ë äîî, ÿàäàã þì. Ñî¸ëûí òºâ ºð㺺, Äóóðèéí òåàòð, óðàãøàà Øàíãðèëëà... Óëààíáààòàð õýçýý èéì áàéñàí þì áý. Áè áàõàðõäàã. ¯íýíäýý áîë õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é þì áàéíà. Óäààí óóëçààã¿é õ¿¿õäèéã õàðàõàä ÿìàð òîì áîëñîí áàéäàã áèëýý äýý, ÿã ò¿¿í øèã. Õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà õîòûí õ¿í õîòîä þó áîëæ áàéíà, ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ìýäðýõã¿é. Èéì ë áàéñàí þì øèã ñàíàíà. Ãýòýë õýñýã õóãàöààíä ãàäàãøàà ÿâààä èðýõýä õîò óëàì ñàéõàí áîë÷èõñîí áàéäàã ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð õ¿¿õäèéí ºñºëò, õîòûí õºãæèë õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ñàíàãääàã.

-Òà îäîî õºäºº àìüäàð÷ ÷àäàõ áîëîâ óó?

-Á¿ð õºäºº íü ÷ õààøàà þì áý. Ñýëõ ð¿¿ çóñëàí áàéñàí ãàçàð õàøàà õîðîî áîë÷èõñîí áàéãàà. Òýíä àìüäàðâàë ÷àäíà.

-Íîãîî òàðèàä óó?

-Áè áîääîã þì àà, õàøààãàà ìîäæóóëààä, æèìñíèé ìîä òàðüæ, æèìñ àâíà. Ìîä èõ ñîíèí. Óñàëñíû äàðàà íàäàä “Áàÿðëàëàà“ ãýæ õýëýýä áàéãàà þì øèã ñàíàãäääàã þì. Áè ÷ òèéì õèéñâýð ñýòãýëãýýòýé õ¿í þì óó, á¿¿ ìýä. Õàøààíä áàéãàà ìîäíóóäàà ¿ð õ¿¿õýä, çýý íàðòàà íýðëýýä ºã÷èõñºí. Áîðîî îðîõîîð áàéãàëü ñýðãýäýã äýý. ßã ò¿¿í øèã ìîä óñëàõààð õà÷èí ãî¸ áîëäîã. Áàéãàëü õ¿í õî¸ðûí õîîðîíä àìüä õàðüöàà ¿¿ñýæ áàéãàà þì øèã. Ìîäîî óñàëñíû ìàðãààø ìîäîä íàäòàé ÿðèàä áàéãàà þì øèã. “Áàÿðëàëàà, Íÿìñàìáóó ìèíü áàÿðëàëàà“ ãýõ øèã. Õ¿íä õîîë ºãºõ, ìîä óñëàõ õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ýý. Áîðîî îðâîë ìîä óðãàäàã ë ãýæ îéëãîäîã, ãýòýë áîðîî îðîõ, óñëàõ õî¸ð òýñ ººð. Íýã ñàéõàí òºãºë áàéãóóëàõ þì ñàí ãýæ áîääîã. ªíãºðñºí íàìàð õàøààíäàà ÷àöàðãàíû 10 áóò ñóóëãàñàí, ñàéõàí óðãà÷èõñàí áàéãàà. Õî¸ð, ãóðâàí æèëèéí äàðàà æèìñýý ºãíº. Ìèíèé ìîä áîëãîí ò¿¿õòýé. Õýäèéä ÿàæ òàðüñàí ãýýä ë...

-Íýã ò¿¿õ ñîíèðõóóëæ áîëîõ óó?

-2004 îíä Ѻ¿ëýýñ èðýýä áàãà îõèíäîî çîðèóëæ ãàöóóð òàðüñàí þì. Òýðèéã áóñäààñ íü èë¿¿ óñàëäàã, áàãà îõèíäîî áè àìü þì. Ãýòýë òýð ìîä ÿìàð ºíäºð óðãàñàí ãýý÷, îíöãîé óðãàñàí. Íàäàä òºðñºí ìýäðýìæèéã àâààä ÷ áàéãàà þì øèã, èõ ñîíèí.

-Ѻ¿ëä òà Óëààíáààòàð õîòûí áàéíãûí òºëººëºã÷ººð õî¸ð æèë àæèëëàñàí, òýíäýýñ èðýýä ìîä òàðüæýý?

-Òýãñýí. Áàãà îõèíîî Ѻ¿ëèéí èõ ñóðãóóëüä ¿ëäýýãýýä èðñýí þì, òýãýýä îõèíîî ñàíààä òàðüñàí õýðýã.

-Òà õýäýí õ¿¿õýäòýé âý?

-Òàâ. Îäîî ìàíàé çýý íàð “Ýíý ìèíèé ìîä òèéì ýý, ºâºº“ ãýýä ë îíãèð÷ õàðàéãààä ÿâàà. Á¿ãäèéíõ íü ò¿¿õòýé ìîä áèé. Õ¿¿õýä ººðòºº ñàéí õ¿íä ñàéí, íîõîé ÷ òèéì. Ìîä ÷ áàñ ÿëãààã¿é, ìèíèé ñýòãýëèéã îéëãîæ “Áàÿðëàëàà áàÿðëàëàà“ ãýýä áàéõ øèã, èõ ñîíèí áàéãàà áèç. Ñîëîíãîñ÷óóä ìîä òàðèâàë íàñ íýìíý ãýäýã þì. Ìîäîä ìºíõ óðãàíà. Íàìàéã ¿ã¿é áîëîõîä ìèíèé ìîäîä ¿ëäýíý. Ìèíèé õ¿¿õä¿¿ä, à÷ çýý íàð ìèíü ìèíèé ààâ, ºâºº ìèíü òàðüñàí þì“ ãýýä ë òýð õàøàà òýäíèé ìèíü õóâüä Ẻí äóðñàìæ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, ýíý ÷èíü õîòûí èðãýíèé ¿¿ðýã. Áè ººðèé㺺 ¿¿ðãýý èõ ñàéí óõàìñàðëàñàí õ¿í ãýæ áîääîã. Îéð îð÷ìûíõîí, õºðø¿¿ä ìèíü íàìàéã õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàäàã ãýæ ìýääýã. Áè òýäýíä ÷ áàñ ¿ëãýðëýõ ó÷èðòàé áèç äýý,

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Òàíä àìæèëò õ¿ñüå.

Төмөрхуяг


Лимит чинь дууссан гээд хөл минь дохио өгөөд байна


Насны намар гадаа ирэхэд
Нартын жамыг ухаарах юм аа хө...
гэж “солгой” Төмөрхуяг мөн ч олон дуулсан. Түүнтэй ярилцаж суухдаа “Энэ нөхөр чинь нартын жамыг арай өөрөөр ухаарсан эр үү дээ” гэж бодлоо. Магадгүй түүний үзэл бодол танд таалагдахгүй байж болох. Гэхдээ мэдээж эзэн нь өөрөө зөв хэмээн бодож буй нь лавтай. Өөрийн бодол өөртөө зөв гэдэг.

Бөөрөнхий дэлхий ганцхан ч сая сая хүмүүс өөр өөртөө, бусдад ч тайлагдашгүй нэгэн ертөнц. Намдагийн Төмөрхуяг гэгч ертөнц бүр ч өвөрмөц юм шиг санагдсан. Зургийг тань авъя “Малгайгаа тайлчих” гэхэд тэр зөвшөөрөөгүй. Аппарат “явсан” хойно манай зочин буурал суусан гэзгээ харуулах гэж шляпаа авлаа. Тэр цэрэгт алба хаасан гурван жилд л өөр малгай өмссөн. 1970-аад оноос хойш ийм загварын малгай ээлж, халаагүй элээж байгаа гэсэн.

-Бие дажгүй юү?
-Хөлөө эмчлүүлээд эмнэлгээр л яваад байгаа. Шинэ жилээр эмнэлэгт байлаа, дараа нь нэг хэвтсэн. Маргааш бас хэвтлээ. Сар шинээр эмнэлэгт байх нь. Гадуур халтиргаа ихтэй, чамтай уулзах гэж ирж явахдаа нэг залууд эгээтэй л дайруулчихсангүй. Машин барьж чадахгүй байж бас гар утсаар яриад явах юм. Би “паникт” ороод яахаа ч мэдэхээ болилоо. Зөвхөн автын ослоор жилд 500 гаруй хүн хорвоог орхиж байна гэх. Энэ чинь ямар дайн болж байгаа биш дээ, тийм үү.

-Машинаас айдаг бололтой?
-Айхгүй яах юм. Уг нь би дээр үеийн, аль 1967 оны жолооч. Хатуухан хэлэхэд, одооны жолооны курсуудыг алуурчин бэлтгэх дамжаа гэмээр болсон. Монголчууд Халх голын дайнд ч ийм олноороо үхээгүй юм гэнэ лээ. Ер нь зүй бусаар жилд мянгаад хүн явдаг шиг байгаа юм. Сонин хэвлэлд үнэн бичдэг бол шүү дээ.

-Гайтай тэр жолоочоос болоод таны сэтгэл санаа тиймхэн байна уу, үгүй юү?
-Ер нь гоё сайхан юм харагдахгүй л байгаа шүү дээ. “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төлөө зүтгэе” гэж Энхболдбаатарын киног дүүтэйгээ үзлээ. Муухай гутарлаа.

-Хэлмэгдлийн гашуун түүх таны сэтгэлийг үймүүлэв үү?
-Бөөн уур, таягаараа ардаа суусан хүүхэн, залуу хоёрыг цохих гээд далайсан. Хөөрхий лам нар буудуулахад тэнд байсан залуучууд хошин шог үзэж буй юм шиг хөхрөөд л инээлдээд байх юм. Ямар улсад байна аа л гэж бодсон. Би их цочмог ууртай, ийм үед хэн нэгнийг таягдаад авах юу ч биш.

-Таяг бариад удаж байна уу?
-Гурван жил гаруй боллоо. Заримдаа энэ залуучуудын өмнөөс гутрах юм аа. 25 дугаар сувгаар гардаг “АХА” нэвтрүүлгийн оролцогчдыг хааяа харна аа, мэдэх юм алга шүү, тэдэнд. Монголын эртний Төрийн дуулалыг нэрлэ гэхээр “Жалам хар” гэж солиорч байгаам шүү дээ.

-Хоёулаа гэрэл гэгээтэй зүйлийн тухай яръя л даа. Сар шинэ ч гарлаа, монгол хүмүүс байна.
-Болж бүтэж байгаа зүйл алга байна шүү дээ. Нүдэн дээр ил болоод байгаа муухай юмыг яах юм бэ, аягүй зовлонтой. Үүнээс болоод үс ингээд цайчихсан. /Малгайгаа аваад/ Уг нь би чинь ийм цагаан толгойтой байгаагүй юм.

-Насных байлгүй дээ?
-Ингээд бухимдахаар илүүтэй түргэн цайх юм.

-Тас хар үстэй залуудаа ч үзүүлж явсан бололтой?
-Нударга зөрүүлнэ, ширүүн ч байлаа. Харахад ийм зөөлөн юм шиг атлаа би нэлээд гайгүй хулигаан явсан юм. Хэнтийд ч, хаана ч мэддэг хулигаан явжээ. Солгой Төмөрөө гэнэ, хутга Төмөрөө ч гэнэ. Тоглоомгүй хэлэхэд дургүй хүргэсэн нэгнийг хутгаар явуулчихад тоохгүй. Айж ичих юмгүй явжээ, одоо бодоход. Хэдий ийм хулигаан ч ах зах хүмүүсээс айна, тэднийг хүндэлдэг байж. Зодоон цохион хийхэд үеийнхэнтэйгээ л үзнэ. Ах настай хүний өмнө хонь. Урлаг намайг хүмүүжүүлсэн.

Энэ хотод бөөн бухимдал. Хөдөө уулын аманд хэдэн малтай айл үгүй мөн жаргалтай харагдаж байна аа. Сэлэнгийн Түнхэлд найзындаа очоод өчигдөр ирлээ.

-Хөдөөний хүн болох далдхан хүсэл байна уу?
-Ер нь хотод байгаад байх сонирхол бага. Хөл минь гайгүй болбол хавраас тоглолтоо хийчихье тэгээд л...

-Хүмүүс Төмөрхуягийн тоглолтыг хараад байх шиг байна?
-Тийм ээ. Маш их хүлээж байна. Өнгөрсөн зун Базарсадын Болдбаатарын “Бүжин сарны зүүд” тоглолтод оролцоод хөдөө орон нутгаар явлаа. Хөшиг хаачихаад байхад л “Дуучин Төмөрхуягаар дуулуулъя” гээд байх юм. Миний тоглолт биш шүү дээ. Гэхдээ их сайхан санагдсан.

-Уран бүтээл хийлгүй хэчнээн жил завсарлав аа?
-1992 оноос хойш албан ёсоор зарлуулж дуулаагүй. “Варьетэ”-д байж байгаад гарсан л даа. Энэ 15 жилд явъя гэсэн газраараа очиж, дуртай газраа тоглож ёстой нэг дураараа дургиж явна.

-Энэ хугацаанд юу амжуулж вэ?
-Юу амжуулах вэ дээ. Хүмүүсийн тоглолтод оролцсон байна, хэдэн сайхан шүлгэнд аялгуу бичлээ. Би чинь цэрэгт байхаасаа л ганц нэг дуу хийсэн. Хавар хийх тоглолтод минь Энхзул нараас авахуулаад гавьяатууд дуулна. Одоо ч дуучин болох дэндүү амархан болжээ. Моод болж. Царай зүсийг нь харахгүй бол хэн дуулаад байгаа нь мэдэгдэхгүй юм. Дууных нь үг, шүлэг аялгуу нэгнээсээ тасарч ялгарахааргүй адилхан. Энэ нь дууны хөгжил юм уу, завхрал юм уу бүү мэд. Хэдэн жилийн дараа хэн нь хэн бэ гэдэг нь танигдах биз. Өөрийгөө таниулахын тулд клип хийлгэх юм. Уг нь дуу гэдэг чинь чихээр дамжиж хүнд хүрдэг, сонсох урлаг шүү дээ.

-Та гитараа бариад “тасраад” гараад ирээч. Орон зай байх шиг байна.
-Байлгүй яахав. Бодож л байна. Гитар минь ч бий.

-Олон гитар элээсэн үү?
-Хамгийн сүүлд нэг найз минь намайг ард түмний гавьяат боллоо гэж бэлэглэсэн юм. Сайхан япон гитар. Хуучнаа найз нөхөддөө, айлын хүүхдэд өгчихдөг.

-Та ч одоо мэдээж урлагийн ямар нэг байгууллагад орно гэж байхгүй ээ?
-Орохгүй. Тэгж ч өөрийгөө барьж өгөхгүй ээ. Би ер нь цаг хугацаа... юунд ч баригдах дургүй. Тааваараа явж байгаад л дуусна. Хөдөө нээрэн сайхан байна аа. Галт тэрэг хот руу дөхөөд ирэхэд л баахан бужигнаан... Өнөө цагаан сар нь болох гээд л...

-Та харь гаригаас ирсэн хүн шиг л ярих юм. Нийслэлчүүд бид энэ утаа, уур бухимдал, замын түгжрэл, халтиргаа гулгаа бүгдэд дасаад, уусаад байна шүү дээ?
-Нэг л хэцүү шүү. Манай Толгойтод хотын төвийг бодвол ч гайгүй шүү.

-”Төмөрхуяг гэж сайхан дуучин хаана явна аа” гэж сураглах юм л даа, энэ хүмүүс чинь. Таныг үгүйлээд байдаг бололтой.
-Хаа явах вэ дээ, Монголдоо л байна. Дампуурах юу байх вэ, бас хэдэн жил давгүй архи уулаа. 10 гаруй жил шаргуу, эрчимтэй уусан.

-Одоо яаж байна?
-Больсон. Хөл гар ийм боллоо. Боль гээд цаанаасаа дохио өгөөд байгаа юм байлгүй.

-Амьдрал ямар байна?
-Ах нь гайхуулаад байх амьдралтай хүн биш. Ганцаараа байна. Эхнэр хүүхэд байсаан, дээр үед 1993 онд салсан. Дараа нь нэг авгай аваад таван жил болоод бас салсан. Найм, есөн жил ганцаараа явна. Одоо ч хүнтэй суугаад яахав дээ. Ааш араншин таарахгүй, хүн зовоохын нэмэр биз. Нэг нэр хоёр хоч л болно.

-Өмнө нь хоёр эхнэртэй байжээ. Тэр бүсгүйчүүдийгээ хэр жаргааж байсан юм бол, Та
-Мэдэхгүй, өөрсдөө хэлэх биз. Жаргалтайдаа жаргалтай л байсан байх. Тэр үед чинь би харин архи дарс уудаггүй байсан юм.

-Хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Гурван хүүтэй. Том маань эхнэр авсан гэнэ лээ. Би өвөө болж байгаа байлгүй. Тэд хааяа ирнэ ээ. Монгол улсаа хөгжүүлэх гээд завгүй явдаг биз. Сургууль төгсчихөөд мэргэжлээрээ ажиллахгүй юм. Ийм байхад энэ олон сургуулиар үхсэнээ хийдэг юм, энэ улс. Мөнгөний л юм шиг байх шиг байгаа юм.

-Энэ олон жил ганцаараа амьдарч байна гэж үү?
-Тийм. Уйдна гэж үү, ийм зүйл байхгүй. Найз нөхөд байна. Тэдэнтэйгээ уулзаж учирна, гарна, орно.

-Олон нөхөдтэй юү?
-Олон юм шиг байгаа юм. Есөн шидийн найз бий. Энэ нийгмийн давхрага болгонд миний найз нөхөд, танил бий. Гэхдээ шалгараад цөөхөн нь үлдэх юм.
Уулын цэцэг олон боловч улаан цэцэг ховор шүү гэдэг шиг л...

Би бол найз нөхдөө шорон оронд орлоо ч эргэж очдог. Хулгай хийчихэж, хүн алчихсан гэнэ гэхэд нь би итгэдэггүй. Дотроо өмөөрөөд л байдаг юм. Тухайлбал, Түмэнгэрэлийг тийм хэрэг хийсэн гэхэд итгэдэггүй. Тэр золиос л болсон. Хүнийг ашиглаад дараа нь цааш харуулдаг аргад манай төр мэргэжлийн боллоо. Өнөө лам нарыг амь гуйгаад байхад өршөөлгүй буудсан шиг ээ. Ер сайхан юм ярьж өгөхгүй байна уу.

-Ингэж яриад байгаа хүнтэй цагаан сар, баярын тухай юу ч ярих билээ дээ?
-Сар шинэ сайхаан. Хөдөөд бүр сайхан тэмдэглэдэг. Хоёр хөгшин минь өнгөрчихсөн, ямар хэдэн дүү нар дээрээ очиж золголтой биш. Хэнтийд зургаан дүү минь бий.

-Таны зургийг авах гэсэн юм. Малгайгаа нэг тайлаатахаач. Нийгмийн бухимдлаас болоод цайсан үстэй чинь хамт авъя. Таны зураг болгон л шляптай байдаг шүү дээ.
-Яах юм бэ.

-Хэзээний л ийм буржгар урт үс. Олон жил ургуулж байна уу?
-1980-аад оноос гэзэг тавьсан. Одоо ч ургахаа больжээ. Тэжээлийн дутагдал болсон байдаг юм уу яадаг юм.

-“Амьдрал хайр дээр тогтдог”, “Саа мөнгөн Хэрлэн”, “Халхын сайхан хүүхнүүд”, “Зүүдэн бороо”, “Зүрхний уяа”, “Насны намар”, “Намрын дурсамж”, “Хорвоод ганцхан ээждээ”... Энэчлэн олон дууг Төмөрхуягийн гэж овоглон нэрлэж болмоор байна. Эдгээрээс харахад Та төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригтой олон уран бүтээл хийжээ. Та нар сайхан найзууд явсан биз. Яруу найрагч Ш.Уянга байна.

-Сайхан найзууд байсаан. Хөөрхий, болдогсон бол чамайг нийтийн унаанд ч суулгамааргүй байна, олон хүнд үзүүлээд, олон нийтийн газраар явуулаад баймгүй байна гэдэг сэн. Чинжиг /Ц.Чинзориг/ надад ингэж хэлдэг байлаа.

-Таныг их хайрлаж, харамладаг байж?
-Найзыгаа хайрлаж байгаа сэтгэл нь тэр.

-Тэр бас л тан шиг зөөлөн зөөлөн дуугарсан нэгэн байсан?
-Ер нь элдэв өнгийн зан байхгүй. Би Чинжигийн дэргэд ширүүн, хүн амьтантай муудалцвал цохиод авна. Нэг удаа, талийгаач Уянга, Чинжиг хоёр автобусанд явж байж. Хоёулаа сайхан хүмүүжилтэй улс. Өрөөсөн гараа сойчихсон согтуу нөхөр орж ирээд манай хоёрыг сандлаасаа бос гэж дээрэлхээд ёвроод авсан гэдэг юм. Дараа нь надад “Уянга бид хоёрт ийм зүйл тохиолдлоо. Дэргэд Төмөрөө явсан ч болоосой гэж ярьж байлаа” гэсэн юм. Хоёулаа зөөлөн, уран бүтээлээ яриад, онигоо хэлэхээс хэтрэхгүй улс. “Саа мөнгөн Хэрлэн”-г зохиосон Галдандоржийн Сүхбаатар талийгч боллоо. Ёндонгийн Сүхбаатар бас алга. Жамъянгийн Болд-Эрдэнэ, Уянга, Чинзориг... одоо байж байвал олон уран бүтээл хийж баймаар хүмүүс биднийг орхиод явж дээ.

-Бурхнаас заяасан авьяастай хүмүүс эрт явчих юм аа. Энэ хар ус л... гээд хүмүүс шогширдог. Танд ч бас бурхан нэлээд “юм” өгсөн. Гэтэл та тэр сайхан боломжийг дутуу л ашиглаад байх юм. Дуучин гэдэг мэргэжил бараг бизнес болсон. Та юу эс андах вэ?
-Би тийм айхавтар шуналтай хүн биш ээ. Хүнд их зүйл хэрэг байхгүй ш дээ. Хамгийн гол нь эрүүл байх хэрэгтэй. Их мөнгө олоод, таван давхар байшинд сууя гэж бодохгүй.

-Ийм том хаус биш ч гэлээ та хотын төвд ойрхон хоёр өрөө байртай бол л доо.
-Үгүй яахав дээ. Ингэж амьдарч болох байлгүй дээ.

-Авьяасыг зах дээлд оруулах хэрэгтэй, мөнгө олооч гэж л хэлэх гээд л... Авьяастай гэсэн олон хүн бурхны тэр хишгийг тосож авч чадсангүй юү дээ гэж бодох үе гардаг л юм. Гэтэл өнөөдөр дуулдаг гэж нэр зүүсэн, тайзан дээр гарсан болгон л бараг од болж, мөнгө олж, амьдралаа байтугайг аваад яваад байх юм. Шар хор хөдлөхгүй юм уу?
-Одоо тийм ээ...харин...

-Энэ бацаанууд хит болсон хоёр дуугаа хавчуулаад л нэг цомог хийж худалдаанд гаргаад байх юм гэж уур чинь хүрэхгүй байна уу? Ингэхэд Төмөрхуягийнх гэсэн бие даасан цомог бий юү?
-Ахад нь хоёр цомог гаргах материал байна аа.

-Тээр... дөнгөж материал шүү.
-Дуулчихсан, бэлэн болсон материал.

-Гэхдээ л та түүнийгээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгон худалдаанд гаргаж 10 мянган төгрөгөөр борлуулж өнөөг хүртэл амжаагүй л явна.
-/инээгээд/ Зараагүй ээ, зараагүй. Юунд ч яарах вэ дээ.

-Та хэдэн жил дуулж явна аа?
-Хүн чинь цаг хугацааны боол шүү дээ. Тэдэн онд төрсөн, сургуульд орсон. Хүн энэ цаг хугацаа гэгчид тэртээ тэргүй баригдсаар яваад л өнгөрдөг юм чинь ганц олдсон энэ амьдралаа өөрөө өөртөө чөлөө өгвөл өгсөн шиг өгч, элдэв зүйлд баригдахгүй өнгөрүүлэх сэн гэж боддог. Ингэж ч чадаж байна. Би аливаад яарж сандарч, адгах тун дургүй. Өнөөдөр мөнгөгүй л байна, маргааш мөнгөтэй болно. Хамгийн гол нь эрүүл мэнд чухал. Хөлөө ийм болохоор л ойлгож байна шүү дээ. Ах нь маргааш эмнэлэт хэвтлээ. Сар шинээр эмнэлэгт байх нь ээ.

-Танд хамгийн сайхан нь ямар баяр вэ?
-Цагаан сар, наадам сайхан.

-Алийг нь нижгэр тэмдэглэх вэ?
-Өө, тэгж айхавтар сүр бараа болохгүй. Хүмүүс цагаан сараа яаж хийнэ ээ гээд санаа зовж байна. Надад бол ийм зовлон алга. Өнөөдөр Баянгол дүүргийн Ардчилсан нам ахмадуудаа хүлээж аваад би очлоо. Надад урилга өгдөг юм. Тавгийн идээ бэлэглэж байна лээ.

-Идээгээ гэртээ тавьчихсан биз дээ?
-Дүүгийндээ хүргүүлсэн. Би яах вэ, эмнэлэгт ямар засалтай биш. Мөнгө төгрөг бодож тархи толгойгоо гашилгахгүй, жаахан амар амгалан амьдарч байгаад дуусгачих хэрэгтэй байгаа юм. Юунд нь санаа зовдог юм. Нүцгэн ирээд, нүцгэн буцдаг хорвоо шүү дээ. Байшин барилга, машин техникээ аваад авсанд орох юм шиг л зарим хүн санах юм. Ингэх юм шиг зүтгэж байгаа хүмүүсийг харахаар нэг бодлын өрөвдмөөр, хаашаа ч богинохон бодолтой хүмүүс байдаг юм. Эсвэл би тийм мулгуу төрсөн юм уу, бүү мэд.

-Гурван хүүтэй эцэг хүн. Тэдэндээ жаахан юм зэхэх хэрэгтэй байх л даа.
-Надад ийм зүйл огт бодогддоггүй. Эрүүл саруул, сайхан төрүүллээ. Тэдэнд өөр юу хэрэгтэй юм.

-Яг одоо танд хамгийн түрүүнд юу хэрэгтэй байна. Нуулгүй үнэнээ хэлчих л дээ? Унаа, байр ч юм уу. Бурхан сонсог.

-Эрүүл баймаар байна.

-Таяг тулахгүй явмаар байна гэж үү?

-Тийм ээ. Байр яах вэ. Ирэх зун байртай болно. Манай Толгойтод, бидний газар дээр шинэ хороолол барих гэж байгаа. Газрын эздэд байр өгнө гэсэн. Унаа хэрэггүй ээ. Цагт нь, залуудаа улсын унаа тэрэг их унасан. Одоо жаахан алхая, явган явъя. Тэгээд ч хотын энэ замбараагүй хөдөлгөөн дунд тэрэг бариад явбал би бүр боож үхнэ. Машинтай битгий хэл явган явахад хэцүү байна.

-Танд одоо данстай албан газар алга. Цомог гаргаж борлуулаагүй. Амьдралаа юугаар залгуулж байна?
-Ганцаараа хүнд чинь юу хэрэгтэй юм бэ. Худлаа хэлэхгүй, хулгай хийхгүй ах дүү нараа зовоохгүй болж л байна. Юу хэрэгтэй юм, хоол унд уу?

-Үүнийг чинь мөнгөөр л авна биз дээ?
-Би ямар том ресторанд ороод байх биш. Гэртээ нэг жаахан мах аваад тавьчихна.

-Тэр махыг мөнгөөр авна биз дээ?
-Халтуур энэ тэрд явчихаад байдаг юм. Өмсөх хувцас байна, хонины ганц гуя авахад надад сар гаруй болж байгаа юм шүү дээ. Үргэлж ч гэртээ байхгүй л дээ, сэтгэл тогтож өгөхгүй гараад явчихна.

-Архи дарснаас одоо холдсон биз дээ?
-Лимит чинь дууссаан гээд энэ хөл минь дохио өгөөд байна аа