Ã.Íÿìñàìáóó: Õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é

1967 îíîîñ õîéø óëñûíõàà íèéñëýëä àæèëëàæ àìüäàð÷, ºä㺺 õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ, Óëààíáààòàðûí õºãæëèéí òºëºº ç¿òãýæ áóé ýíý ýðõýì ººðèé㺺 Õîòûíõîî óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý ãýæ ãîëæ áàéõ þì. ßàãààä òýð âý? Ýíý àñóóëòàä äàðààõ ÿðèëöëàãà õàðèóëò ºãíº ãýæ íàéäíà.

Õîâäîä òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä õóö óõíàä ìºðã¿¿ëæ ºññºí, èéì ë õ¿í ãýæ áàãà íàñàà äóðññàí ìàíàé çî÷èí ººðèé㺺 õîòîä òºðæ, ÿñëè öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æèæ, õàðèõäàà “48“-ûí ÷èõýð àâ÷ ºññºí óíàãàí õîòûíõîíòîé ç¿éðëýõã¿é ãýñýí. Óëààíáààòàð õîòûí 370 æèëèéí îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ÿíäèéí Íÿìñàìáóóòàé ÿðèëöëàà.

-Òà Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò õýäýí æèë àæèëëàæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ õîòûí çàõèðãàà ë ãýäýã äýý.

-Õîòûí çàõèðãààíä 1992 îíîîñ õîéø àæèëëàñàí. Ýíý ¿åýñ Óëààíáààòàðûí òºëºº ç¿òãýæ ýõýëñýí. Òýð ¿åä Òàìãûí ãàçàðò Ñî¸ëûí õýëòýñ ãýæ áàéãààã¿é, Ñî¸ëûí ãàçàð ãýæ áàéëàà. Ýíý õýëòñèéí äàðãààð èðæ áàéëàà. 17 æèë áîëæýý.

ëààíáààòàð õîòîä èðýýä õýð óäàæ áàéíà?

-Àíõ 1967 îíä, õºäººíººñ 15 íàñòàé àìíûõ íü ñàëèà àðèëààã¿é íóñãàé áàíäè èðæ áàéëàà.

-Õààíààñ òýð áèëýý?

-Òºâ àéìãèéí Áîðíóóðò äîëäóãààð àíãè òºãñººä Áàãøèéí ñóðãóóëèéí Ñî¸ëûí àíãèä èðñýí þì.

-Òýð ¿åä Óëààíáààòàð ÿìàð áàéñàí áý? Õîòûí òàëààðõ òàíû àíõíû ìýäðýìæ...

-Á¿ð àíõ áîë... Ñóðãóóëüä îðîîã¿é áàéõäàà õîòîä íýã èðñýí þì. ¯éëäâýðèéí ÿíäàí äóóãàðààä ë... Öàõèëãààí ñòàíöààñ áààõàí óòàà îëãîéäîîä ë.. Íèñýõèéí íààíà àéëóóä áóó÷èõñàí. Òóóë ãîëûí öààä òàëûí õàäàí õîøóóíû îð÷ìîîñ îíãîö äóóãàðààä ë... Èõ ë ñîíèí ñàíàãäàëã¿é ÿàõàâ.

-Õîæèì íü õîòîä ñóóðüøèõ ãýæ, îþóòàí áîëîîä èðëýý. 15 íàñòàé õ¿¿õäèéí õóâüä àðàé ººð ç¿éë àíçààðàãäñàí áàéõ. Òýð ¿åèéí ñýòãýãäëýýñýý õóâààëöàà÷

-Õ¿¿õäèéí åðòºíö ãýäýã òýñ ººð. Î÷èæ ¿çýýã¿é ãàçðàà ººðèéíõººðºº, ¿ëãýðò ãàðäàã øèã ë òºñººëíº. ßìàð áàéõ áîë, àâòîáóñ íü ÿìàð áàéäàã áîë ãýýä. Òýð ¿åä ×åõèéí óëààí àâòîáóñ ÿâäàã áàéëàà, õî¸ð õààëãàòàé. Òºâ çàìûí ò¿ðýìãèé óëààí ãýæ íýðëýäýã. Òýð àâòîáóñ íàäàä õ¿¿õäèéí òîãëîîì øèã ñàíàãääàã áàéæ áèëýý. Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðäîã æèë, 1967 îíû íàìàð. Îþóòàí áîëæ áàéãàà þì. Õîò ÷èíü èõ ººð ø¿¿. Õ¿ì¿¿ñèéíõ íü àìüäðàë àõóé õºäººãèéí áèäíýýñ ¿íýíäýý ººð. Äîòóóð áàéðàíä îðòëîî àéëä ñóóñàí. Þì áîëãîí íü õýìæýýòýé, èäýõ õîîë, óóõ öàé íü õ¿ðòýë. Ìàñëîòîé òàëõ èäíý. Íýã òèéì õýìæýý äàìæààòàé àìüäðàë ÷ þì øèã. պ人íèé áèä ÷èíü õàð öàéíä áîîðöãîî æèæèãëýæ èäíý, öàé õ¿éòýí áàéíà óó, õàëóóí áàéíà óó õàìààã¿é. պ人íèé õ¿¿õýä ÿàõàâ, òààðàëäñàíàà ë èäíý, ïàë öàë. ßàæ òèéì àìüäðàë ìýäýõ áèëýý. Æèãòýé ë ñàíàãääàã áàéñàí. Áàãøèéí ñóðãóóëüä õè÷ýýë ýõýëñýí õîéíî èðñýí. Îþóòíóóä íàìðûí àæèëä ÿâ÷èõñàí.

-Óó÷ëààðàé, ÿàãààä õîöîðсон áèëýý äэý?

-Èõ ò¿¿õòýé. Äîëäóãààð àíãèéã ãàíöààðàà îíö òºãññºí. ĺðºâä¿ãýýð àíãèàñàà ãàðìîí, çóðãààãààñàà áàÿíõóóð òîãëîîä ñóð÷èõñàí, õºãæèìä äóðòàé. Áàãøèéí ñóðãóóëèéí õºãæèéí àíãèä îðíî ãýæ áîääîã. Îíö òºãññºí õ¿¿õýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õóâààðèà ñîíãîíî, òýãñýí Áàãøèéí ñóðãóóëèéíõ áàéíà àà, õºãæìèéí àíãèéí õóâààðü àëãà. Æàðãàëàíòûí 10 æèëä ÿâàõààð áîëëîî. Ýðò î÷÷èõæýý, äîòóóð áàéðàíä îðóóëàõ áîëîîã¿é, äàðàà èð ãýíý. Áóöàõ ãýýä çàìûí óíàà õ¿ëýýæ çîãñòîë íýã øàð òàêñè èðëýý. Íýã íºõºð “Íÿìñàìáóó ÷àìàéã õîòîä Áàãøèéí ñóðãóóëüä îðóóëàõààð áîëñîí ãýíý. ßàðàëòàé èð ãýæ áàéíà“ ãýëýý. Òàíüäàã ë õ¿í áàéñàí. Óì õóìã¿é ë äàâõè÷èõñàí, ï¿¿ãýýãýý ÷ àâààã¿é. Õîòîä èðýýä ìàíàé ñàëáàðûí ýðõëýã÷ áàéñàí ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Äàãâàæàìö ãýæ õ¿íä øàëãóóëààä òýíöëýý. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí öààõíà Áàãøèéí ñóðãóóëèéí òóðøëàãûí òàëáàé ãýæ áàéëàà. Òýíä ñàðìèñ õóðààõ àæèëä äàé÷ëàãäàæ äîëîî íàéì õîíîã àæèëëààä õè÷ýýëäýý îðæ áèëýý.

Èõ ñîíèí, 1966 îíä ìàíàé íýã õàìààòàí Áàãøèéí ñóðãóóëüä ñóðäàã áàéñàí. Îäîî ýíý Õºðºíãèéí áèðæýýñ áàðóóí òèéø ÷èãòýý àëõààä Áàãøèéí ñóðãóóëüä ò¿¿íòýé óóëçàõààð î÷èæ áàéñàí þì. Èéì îëîí áàðèëãà áàéøèí áàéñàí áèø äýý, òýãýõýä. պ人íèé õ¿¿õäýä õîò ¿íýõýý𠺺ð åðòºíö. Îðîé íü ãýðýë ãýãýý àñààä ë... Õ¿ì¿¿ñ íü ãî¸ õóâöàñëàíà. Ìèíèé ¿åèéí õ¿¿õä¿¿ä á¿ð ãî¸ õàðàãäàíà. պ人, õîòûí ÿëãàà èõ, íàäàä òýãæ ìýäðýãääýã áàéñàí. Òýðíýýñ õîéø 42 æèë áîëæ. Òàâàí æèëä íü ãàäààäàä ñóðãóóëüä ñóðñàí, áóñàä õóãàöààíä íü õîòäîî àìüäàð÷ýý. Ýíä òºðººã¿é ÷ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæ äýý. ªíººäðèéíõòýé ÿàæ õàðüöóóëàõ âý äýý. Òýð ¿åä èéì îëîí áàéøèí áàðèëãà áàéñàí áèø, Óëñûí ôèëàðìîíèä õààÿà íýã òîãëîëò áîëíî, óðàãøàà áîë çýë¿¿ä òàë ë áàéñàí þì ÷èíü.

-Ñàÿ òà ººðèé㺺 õºäºº òºðñºí áîëîõîîîñ õîòûí óíàãàí èðãýí øèã áîëæýý ãýëýý.

-Òèéì ýý, áàðàã ÿëãààã¿é ø¿¿. Òèéì ë áîëæ.

-Õîâäîî, Áîðíóóðàà, Óëààíáààòàðàà ãýñýí ñýòãýëèéã òàíü æèíëýâýë àëü íü èë¿¿ æèí äàðàõ áîë. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàõààð èðýýä õîòîä ñóóðüøñàí õ¿ì¿¿ñ õýëäýã ë äýý, íàñ æààõàí ÿâàõààð òºðñºí íóòàã àðãàã¿é áîäîãäîõ þì ãýæ.

-Õîâäîä òºðñºí, çóðãàà, äîëîîòîéäîî íóòãààñàà ãàðñàí. Ãýõäýý òîãëîæ ã¿éæ ÿâñàí ãàçðóóä ãýõ÷ëýí ãóðàâ, äºðâºí íàñíû äóðñàìæóóä ñýòãýëä ÿàëò ÷ ¿ã¿é áàéäàã ë þì. 1980 îíä Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéõäàà Õîâäîä òîìèëîëòîîð íýã î÷ñîí, äàõèí ÿâààã¿é ýý. Íóòàã îðîíäîî î÷èõñîí ãýæ áîäíî ø¿¿. Íàñ õýâèéõýýð òºðñºí íóòàã ñàíàãääàã ãýæ ¿íýí. Áîðíóóðò àðâààä æèë áîëñîí, 1967 îíîîñ õîéø èðýí î÷èí áàéãàà äàà. Òýíä áàãà ñóðãóóëüä ñóðñàí, óñàíä îðíî, çàãàñ, æàðààõàé áàðèíà... Áîðîî ãîëûí ýðýã äýýð öýëäýí õºõ áîëòëîî ë òîãëîäîã áàéñàí.

-Õîòîä õºäººíèéíõºí èðæ áàéíà ãýäýã. Õîòûíõ, õºäººíèéõ ãýýä ¿íýõýý𠺺𠺺ð õ¿ì¿¿ñ áàéõ þì óó?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ, òýñ ººð ø¿¿. Æèëäýý 20-30 ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ õîòûã çîðüæ èðæ áàéíà ø¿¿ äýý.

-Òà òýäíèéã õàðààä ë õîò, õºäººíèéõ ãýæ òºâºãã¿é ÿëãàõ óó?

-ßëãàãäàõã¿é ÿàõàâ äýý, ÿëãàãäàíà, åð íü ººð. Åðººñºº ë ãàäíà òàëààñàà õàðàãäàíà. Õóâöàñëàëò, àëõàà ãèøãýý, íèéãýìä õàðüöàà ¿¿ñãýæ áàéãàà áàéäàë. Ãýõäýý ãàíãàí, ãî¸ õóâöàñëàõäàà áèø. Åðººñºº ë ìýäýãääýã äýý, õîòûíõîí àðàé ë ººð... պ人íèéíõºí áººíººðºº îðæ èðñíýýñ õºäººøñºí õàðàãääàã áàéõ, ò¿¿íýýñ áèø õîò ìààíü ººðºº õîòæîîä, óëàì ë ãî¸ áîëîîä áàéãàà. Óëààíáààòàð õîò 370 æèëèéí ò¿¿õòýé áîë÷èõëîî. ¯íäñýíäýý õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé îéëãîëò 1950-èàä îíîîñ ¿¿ññýí áîëîõîîñ áèø ¿¿íýýñ ºìíº ºíºº ë õ¿ðýý õèéä, áººíººðºº áóóäàã çàð÷èì ¿éë÷èëæ áàéñàí. Óëààíáààòàðààñ ºìíº õîòûí òºëºâëºëò õèéæ õîò áàéãóóëñàí òóðøëàãà áèäýíä àëãà áàéíà. Õàðèí Äàðõàí, Ýðäýíýò áîë àðàé ë ººð. Á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, èðãýä íü ÷ èõ ººð. Á¿ð íýã òîãò÷èõñîí. Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ õîòóóä ó÷ðààñ òóðøëàãààð áîññîí.

Õîòûí àìüäðàë èõ ñîíèí ø¿¿ äýý. Òýñ ººð åðòºíöºä èð÷èõñýí þì øèã ë òºñººëíº. Áèä äîòóóð áàéðàíä íýã ºðººíä íàéìóóëàà àìüäàðäàã, äàâõàð îðòîé. Àéëóóäûí äýã æóðàì ãýæ èõ. Õîãîî õàìààã¿é õàÿõã¿é, óãààäñàà õàìààã¿é àñãàõã¿é, èõ ë öýâýðõýí áàéñàí ñàíàãääàã þì. Áàéðíû àéëóóä íü á¿ð ãî¸. Êèíî øèé, ¿çâýðò î÷èõäîî õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà ºìñäºã. Îäîîãèéíõ øèã ºìñºæ ÿâñàí õóâöàñòàéãàà òåàòðò îð÷èõîîä óíäàà óóæ, õóóøóóð, áóóç èäýýä ÿâàõã¿é. Þó ãýìýýð þì, íýã ë òèéì õýýíöýð. ¯íäýñíèé ñýõýýòí¿¿ä òºðººä áèé áîë÷èõñîí, òýäíèé îðãèëóóí ¿å áàéëàà. “Ñýòãýëèéí äóóäëàãààð“, “Õºõºº ãýðëýõ äºõ뺺“ çýðýã êèíîíä ãàðäàã øèã àëèâààã õèéõèéí òºëºº, çàëõóóðíà ãýæ áàéõã¿é. ¯¿íèé íü íýã èëðýë áîë áèäíèé ¿åèéíõíèé îþóòíóóäûí íàìðûí àæèë. Òýãýõýä áèäýíä õîðü, ãó÷èí öààñ ë ºãäºã...

-¯å íü, ñýòãýëãýý íü ÷ ººð áàéñàí áèç. Õîòûíõîí íýã ë ººð, õýýíöýð ãýæ òà õýëñýí. ªºðèé㺺 õýäèéä “Çà áè ÷ îäîî õîòûí õ¿í áîëñîí“ ãýæ ¿íýëñýí áý?

-Òèéì çèíäààä õ¿ðýýã¿é áàéõ àà. 1940, 50-èàä îíû õîòîä àæèëëàæ áàéñàí ñýõýýòí¿¿äèéí õ¿¿õä¿¿ä, ýíý ¿åä õºäºº áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õä¿¿ä ÷ ãýäýã þì óó... ÿëãàà áèé ø¿¿. Õîòæèëò ãýäýã ÷èíü õ¿íèéã óäàì ñóäðààð íü ººð áàéëãàäàã þì áàéíà ë äàà. Òóõàéëáàë, õîòîä òºðººä, õîòîä áàãà íàñàà ºíãºðººñºí ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æñýí ìèíèé ¿åèéí õîòûí óíàãàí èðãýí áîë àðàé ë àíãè. Òýíä íýã ë ººð þì ¿íýðòýýä áàéäàã þì.

-Ýëèò ãàðàëòàé ãýäýã äýý, Öîãçîëìàà ãóàé ÷ þì óó, ßâóó íàéðàã÷èéí ãýð á¿ëèéíõýí, Ýðäýíýý ãóàéí õ¿¿õä¿¿ä, îäîî ýíý Áàò-¯¿ë...

-ßã òèéì. պ人 ºñºõ, õîòîä ºñºõ õî¸ð øàë ººð. Òóõàéëáàë, 1960-ààä îíû õîòûí õ¿¿õýä çàëóó÷óóä “Áèòëç“-èéã ñîíñîæ áàéñàí áîë áè òýãýýã¿é. Ãýòýë áèä íàð îþóòàí áîëîîä õîæóó “Áèòëç“-èéã ìýäýæ ñîíññîí áàéõ æèøýýòýé. Òýð ¿åèéí ñýõýýòí¿¿ä ãýäýã ÷èíü òýðã¿¿íèé ñàéõàí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà ø¿¿ äýý, á¿õ òàëààðàà ¿ëãýðëýäýã. Õîòûíõîí ìýäýýëýë ò¿ðãýí àâäàã, ò¿ðãýí õ¿ðíý. Ãàäààä, äîòîîä ÿâíà, àõóé õàíãàìæ íü õ¿ðòýë èë¿¿. Ñýõýýòí¿¿äèéí öàëèí ÷ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí. Õîòîä òºðººä ÿñëè, öýöýðëýãýýð õ¿ì¿¿æýýä, õàðèõäàà 48-ûí ÷èõýð àâ÷ ºñººã¿é ë áàéõã¿é þ¿, áè. Òýãýõýýð ìèíèé æèíõýíý óíàãàí ñýòãýëãýý ìèíü õîòæîîã¿é, òºðìºë áàéõ íü òèéì ¿¿. Áè õºäºº òºðñºí, ºòºã áóóöàí äóíä ºññºí, õóö óõíàíä ìºðã¿¿ëæ, èéì ë õ¿í. ªºðèé㺺 õîòûí óíàãàí ãýæ áîëîõã¿é íü ýý. Õàðèí õîòûí èðãýí ãýæ õýëýõýýñ ººðö áàéõã¿é. Ñóðãóóëü òºãññºí, àæèëëàñàí, îäîî õîòäîî, õîòûíõîî òºëºº àæèëëàæ áàéíà.

-Õîòûí óíàãàí èðãýäýýñ ãàðñàí ÿðèà þì áîëîâ óó, õºäººíèéõºí îðæ èðýýä õîòûã ìóóõàé áîëãîæ áàéíà. Óíàãàí õîòûíõîí ãàäààäàä ãàðñàí. պ人íèéõºí õîòûí ñî¸ëûã ¿ã¿é áîëãîëîî ãýýä ë...

-Õîòîä ñóóðüøèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàõ íü ÷ þó þì. Áóðóóòãàõã¿é þì ãýõýä áîäèò áàéäàë ººðèéí òàíü õýëñýí÷ëýí áàéíà óó ãýâýë áàéäàë òèéì ë áàéãàà ø¿¿ äýý. Îð ¿íäýñã¿é, õóäëàà ç¿éë áèø. Õàðüöóóëààä ¿çüå ë äýý. Äîëîî, òàâàí áóóäàëä ¿å äàìæèí àìüäàð÷ áàéãàà óëñóóä áîë õîòîä àìüäðààä, õàøàà õîðîîãîî ìàëëààä, ãýð îðíîî àìüäðàëàà àâ÷ ÿâààä ñóð÷èõñàí áàéãàà þì. Òýãâýë Äàðü-Ýõ, Ñàíñàðûí êîëîíêîîñ äýýøýý ºãñººä ÿâàõààð òýíä ÿàõ àðãàã¿é õºäººíèé ë àìüäðàë áàéäàã. Ýíý õ¿ì¿¿ñèéí áóðóó áèø ë äýý. Õîò ãýäýã ÷èíü èõ ñîíèí îéëãîëò. Òóõàéëáàë, áè õîòîä 42 æèë áîëñîí àòëàà õîòûí æèíõýíý óíàãàí èðãýí áèø, óíàãàí èðãýí øèã íü áàéæ ÷àääàãã¿é äýý ãýæ áîääîã. Ãýòýë ìàíàé õºäººíèéõºí, Óâñûí çàõûí ñóìûí ìàë÷íûõ õýäýí ìàëàà çàðààä õ¿¿õä¿¿äýý äàãóóëààä õîòîä øóóä í¿¿ãýýä èðäýã. Óóë äàâààíû æàëãàíä ãàíö ãýðýýðýý àìüäàð÷ àñàí òýäíèé àìüäðàë õîòûí àìüäðàë õî¸ð òýíãýð ãàçàð øèã. պ人 àìüäàð÷ áàéñàí õ¿í äóðòàé ¿åäýý õààíà ÷ áèå çàñàæ áîëíî, óñàíä îðîõã¿é ÿâààä áàéæ áîëíî. Äóðòàé ¿åäýý óóëíààñàà ìîä àâààä ò¿ë÷èõýæ áîëíî. Ãýðèéíõýý õàæóóãààð óðñàõ ãîë ãîðõèíîîñ óñàà àâààä óó÷èõíà. Õîòîíä áàéãàà ìàëààñàà èä÷èõíý, çàðæ áîðëóóë÷èõíà. Õîòîä òèéì áèø, òýñ ººð. Á¿õ þì ¿íýòýé. Á¿õ ç¿éë õÿçãààðòàé. Òèéì õàéðöàãíààñàà ãàðàõàä õºäººíèéõºíä õóãàöàà õýðýãòýé. Óñàà õóäãààñ ¿íýòýé àâíà, äóãààðëàíà, áèå çàñàõàä õàìæààðãàòàé áîëíî. պ人íèé èéì í¿¿äýë÷èí àìüäðàëûí ¿å äàìæèæ èðñýí õýì õýìæýý õîòîä øóóä õóìèãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü ¿íýí. Õîò õºäººãèéí ÿëãààã àðèëãàíà ë ãýäýã. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ, ìàëàà äàãàæ àìüäàðäàã ìîíãîë÷óóäûí òóõàéä ýíý áîë õýö¿¿ ë äýý. Àìàðõààí øèéä÷èõ àñóóäàë áèø. Óëààíáààòàðò òàâàí æèë äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷èõààä áè õîòûí õ¿í áîëñîí ãýæ ÿàâ÷ áîëîõã¿é. Áîëîâñðîë àâ÷ áàéãàà ñýõýýòýí õîòæèæ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì ÷èíü æèðèéí íýã ìàë÷èí ÿàæ õîòæèõ þì áý. Çîâëîíòîé ë àñóóäàë. Õîòûí óíàãàí èðãýä ÿâëàà ë ãýäýã, èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà áàéãàà. Õîòîä áàéñàí óëñ ãýäýã ÷èíü áóñàä óëñûí ÿìàð ÷ õîòîä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé. Õºäººíººñ àíõ óäàà èðñýí íºõðèéã õ¿í áîëãîí õºäººíèéõ ë ãýíý ø¿¿ äýý. ßëãàà àðèëàõã¿é ë áàéãàà þì. Óëààíáààòàð õîòûí äàéòàé õîòæèñîí, àéìàã, ñóóðèí ãàçðóóäûí òºâ áèé áîëñíû äàðàà ÿëãààíû òóõàé ÿðèõ õýðýãòýé áîëîâ óó.

-Íîãîîí ãýðëýýð, ãàðöààð çàì õºíäëºí ãàðàõ õ¿í öººõºí þì àà. Àðãàà áàðàõäàà ë çàìûí ãîëîîð, õºíäëºí òîì òîì õàéñ ýãí¿¿ëýí ºð뺺. Òèéì óðò óðò òîðîí õàøàà áàðüñíààñ õîéø çàìûí îñîë ýðñ áàãàññàí ãýíý ýý. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ ò¿¿ãýýð äàâæ, çàðèì íü á¿ð ìºëõ÷èõñºí øóðãàæ áàéãàà õàðàãääàã. Ãýðëýýð çºâ ãàðàõ, èäñýí ÷èõðèéí öààñàà õàëààñàëäàã ÷ þó óó, ø¿ëñýý õàÿõã¿é, òàòñàí òàìõèíûõàà èøèéã õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõ ÷ þì óó... Ýíý á¿õýí õ¿íèé óõàìñàð óó, ýñâýë õîòûí ñî¸ëòîé õîëáîîòîé þó Òà þó ãýæ áîääîã âý?

-Ýäãýýð íü æèæèã àòëàà õîòûí õàìãèéí òîì àñóóäàë. È÷ãýâòýð þì. Ìàíàé Óëààíáààòàð øèã òºâ çàìûíõàà äóíäóóð õàøàà õàòãàñàí õîò ººð õààíà ÷ áàéõã¿é, õàðàìñàëòàé. Ãýòýë ÿàëò ÷ ¿ã¿é èéì ìóóõàé, õ¿éòýí òîð òàòàõàä õ¿ðãýëýý. Ìàíàéõàí àéõàâòàð õ¿íèéìñýã ñýòãýëòýé óëñ äàà. Öýöýðëýã áàéãóóëàõààð ñ¿éòãý÷èõíý, õîã öýâýðëý÷èõýýð äàõèàä ë õàÿ÷èõ æèøýýòýé. Íàðàíãèéí õîãèéí öýã äýýð ºäºð áîëãîí 300 ìàøèí õîã àñãàæ áàéíà ø¿¿ äýý. ßâààíäàà ãàéã¿é áîëîõ ë áàéõ äàà. Óëààíáààòàð õîò áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã ãýñýí ñýòãýëãýýã áèé áîëãîõ õýðýãòýé þì øèã ñàíàãääàã.

Õîò ãýäýã òýð ÷èãýýðýý ò¿¿õ. Òóõàéëáàë, ìîñêâàãèéíõàí “Ýíä ìèíèé ºâºº, ýìýý, ààâ ýýæ àìüäàð÷ áàéñàí“ ãýæ ÿðèíà. Òýíä ¿å äàìæñàí õîòûí æèíõýíý èðãýí òºëºâøèæ áàéíà. “Ìèíèé ààâûí àìüäàð÷ áàéñàí áàéøèí“ ãýæ õàéðëàíà. Ìàíàéä áîë õ¿ì¿¿ñèéí õóâü óõàìñðààñ èõ áîëæ áàéõ øèã... ßàõàâ ýý, õºäººíººñ îðæ èðñýí áàéæ áîëíî, íîîðõîé õóâöàñòàé, øèâýðòýé, õèðòýé ÷ áàéæ áîëíî, ãàãöõ¿¿ òîëãîéä íü “þì“ áàéõã¿é ë áàéãààì äàà. Ìàíàé õºãø÷¿¿ë ÷èíü õîòîä èðýõäýý õàìàã ë ãî¸ëîî ºìñäºã, ãî¸æ èðäýã áàéëàà ø¿¿. Áè ýýæòýéãýý õàìò çàìûí óíààíä ñóóãààä õîò ÿâíà, ýýæ ìèíü õàìãèéí ãî¸ õóâöñàà, ãóòëàà ºìñäºã áàéæ áèëýý. Èéì ë áàéñàí ø¿¿ äýý. Ãýòýë îäîî èéì îéëãîëò îãò àëãà.

-Õîò òºëºâëºëò, äýä á¿òýö, çàì òàëáàé ãýýä õîòîä àñóóäàë. Ãýõäýý ýäãýýðýýñ ãàäíà õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ààø àâèð õîòûí ñî¸ë, ºí㺠òºðõºíä íºëººòýé ë 人. Òà õîòîä îðæ èðýýä áàñ ÷ ãýæ óäæýý, õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàæ áàéíà. Çàëóóñò, õîòæèæ àìæààã¿é õ¿ì¿¿ñò çºâëºãºº õýëýõ ýðõòýé. Õîòûíõíûã, íèéñëýëèéí èðãýí ÿìàð áàéãààñàé ãýæ Òà áîääîã âý?

-Ñî¸ëûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéñàí þì, 1990 îíä. Õýäýí õ¿í äàãóóëààä Áýýæèí ÿâëàà. Ìàíàéõíû íýã íºõºð ø¿ëñýý õàÿ÷èõàæ. Òýãñýí íýã õÿòàä èðýýä òîðãîíî, áàðèíà ãýýä Ẻí þì áîëëîî. Òýíä ø¿ëñ, áîõü, õîãîî õàÿæ áîëîõã¿é. Ýíý áîë õîòûí èðãýíä áàéõ õàìãèéí íààä çàõûí ñî¸ë. Õîòîä èðñýí õ¿í õýí ÷ áàéñàí ø¿ëñýý õàÿäàãã¿é, òàìõèíû èøýý õàÿäàãã¿é, õîã òàðüäàãã¿é, òàðüñàí ÷ õîãèéí ñàâàíä õèé÷èõäýã, àâòîáóñ óíààíä ¸ñ æóðìààðàà ñóó÷èõàã, çàìûí õºäºë㺺í人 ñî¸ëòîé îðîëöäîã. Èéì ë áàéâàë áîëëîî áèç äýý. Èíãýõýä õîò òýñ ººð õàðàãäàíà ø¿¿. Õîãèéã õ¿í ë òàðüæ áàéãàà, õýäýí õ¿í öýâýðëýæ ë áàéäàã, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõ人 õàÿäàã áàéæ áîëîõã¿é áèç äýý.

-Òýð õÿòàä íºõºð øèã òèéì øààðäëàãà òàâèõ æèðèéí èðãýí Óëààíáààòàðò åð íü áàéãàà áîëîâ óó?

-Õóó÷èí ÷èíü áèä àõ çàõòàé áàéëàà. Îäîî áàñ áîëüñîí. Øààðäëàãà òàâèáàë óöààðëàíà, óóðëàíà. Èéì ë áîë÷èõñîí áàéíà. Îäîî øààðäëàãà òàâèõ õ¿í ºäðèéí îä øèã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õàðæ áàéõàä õ¿ì¿¿ñ áóñäàä áèòãèé õýë ººðèéíõºº ¿ð õ¿¿õäýä ÷ øààðäëàãà ìóó òàâüäàã áîëñîí. Îõèä òàìõè òàòààä çîãñîæ áàéíà, äýðãýä¿¿ð íü ºíãºðºõºä íóóæ õààæ ýìýýíý ãýæ ¿ã¿é. Õàðèí ÷ ãàë áàéíà óó, àõ àà ãýíý ø¿¿ äýý. ¯íäýñ íü öààíàà áàéãàà þì àà. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä õ¿ì¿¿æèë îëãîõîî îãò áîëüñíîîñ òýð ø¿¿ äýý. Ãýõäýý õîò ìààíü èõ ë òîìîð÷ áàéíà. Çàðèìäàà ýðýãö¿¿ëæ áîääîã þì, Ìîíãîëûí õ¿í àì õî¸ð ñàÿ 700 ìÿíãà. Ãýòýë òýí õàãàñ íü õîòîä, ýíä àìüäàð÷ áàéíà. Ñîëîíãîñûí 46 ñàÿ õ¿í àìûí òàë íü Ѻ¿ëäýý àìüäàðâàë õà÷èí þì áîëíî îî äîî. Ãýòýë ìàíàé õîò òºëºâëºëòèéí áîäëîãîîð ¿ñðýýä ë 700 ìÿíãàí õ¿í Óëààíáààòàðò àìüäðàõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý, ãýòýë îäîî ÿàíà âý.

-Óã íü áè òàíòàé çºâõºí òàíû òóõàé ÿðèëöàõ ãýñýí þì. Ãýòýë ÿðèà ìààíü õîòûí àñóóäàë ðóó ë îð÷èõ þì.

-Õîòîä àæèëëàæ áàéãààãèéíõ ë þì äàà. Õîòûíõîí àæëàà õèéõã¿é áàéíà, çàìàà çàñààä áóõèìäàë ¿¿ñãýýä ãýõ þì. Ýöñèéí ýöýñò ýíý çàìûã õýíèé òºëºº çàñààä áàéãàà þì áý, õîòûí óäèðäëàãóóä, õîòûí çàõèðãààíûõàí, ýíý õýäýí äàðãà íàð ë äàâõèæ áàéõ ãýæ çàì çàñààã¿é áèç äýý. Èðãýí áîëãîíû òºëºº çàìàà çàñàæ áàéíà ãýäýã ñýòãýõ¿é õ¿í áîëãîíä òºðâºë ó÷èðòàé. Íèéãýìä íýã òèéì ñºðºã òàëààñ íü ÿðèõ þì. Äàðãà íàð èäýæ óóæ áàéãàà, õóâààæ èäýõ ãýýä çàñâàð îðîé ýõýëñýí ÷ ãýäýã þì óó äàíäàà ñºðºã. Ýåðýã òàëààñ íü õàðàõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä íýã íàìóóõàí îðîé, ýñâýë ºã뺺 ýðò, ¿¿ðèéí òàâàí æèíãýýð íàð ìàíäàõààñ ºìíº èðýõýä ýíý îð÷èì õà÷èí ñàéõàí õàðàãääàã ë áàéõã¿é þ¿.

-Èéì ýðò èðýõ ãýæ ¿¿?

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Àæèë èõòýé îðîé ñóóíà, ºã뺺 ýðò èðýõ òîõèîëäîë áèøã¿é. Õîòîä àæèëëàäàã áîëîîä òýð þì óó, Ìèíèé Óëààíáààòàð ë ãýæ áîäîãäîîä áàéäàã þì. Õîéøîî õàðíà, Òºðèéí îðäîí ÿìàð áàéëàà, îäîî ÿìàð ãî¸ áîëîâ. ×èíãèñ õààí ë ãýýä ÿðèàä áàéäàã, ×èíãèñ õààíûõàà õºøººíä íýã ìºðãº÷èõººä ñóðãààëèéã íü íýã ñîíñ÷èõ ë äîî, ÿàäàã þì. Ñî¸ëûí òºâ ºð㺺, Äóóðèéí òåàòð, óðàãøàà Øàíãðèëëà... Óëààíáààòàð õýçýý èéì áàéñàí þì áý. Áè áàõàðõäàã. ¯íýíäýý áîë õ¿í õ¿¿õäýý ºñºõèéã ìýääýãã¿é øèã õîòîî ñàéõàí áîëæ áàéãààã àíçààðäàãã¿é þì áàéíà. Óäààí óóëçààã¿é õ¿¿õäèéã õàðàõàä ÿìàð òîì áîëñîí áàéäàã áèëýý äýý, ÿã ò¿¿í øèã. Õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà õîòûí õ¿í õîòîä þó áîëæ áàéíà, ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ìýäðýõã¿é. Èéì ë áàéñàí þì øèã ñàíàíà. Ãýòýë õýñýã õóãàöààíä ãàäàãøàà ÿâààä èðýõýä õîò óëàì ñàéõàí áîë÷èõñîí áàéäàã ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð õ¿¿õäèéí ºñºëò, õîòûí õºãæèë õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ñàíàãääàã.

-Òà îäîî õºäºº àìüäàð÷ ÷àäàõ áîëîâ óó?

-Á¿ð õºäºº íü ÷ õààøàà þì áý. Ñýëõ ð¿¿ çóñëàí áàéñàí ãàçàð õàøàà õîðîî áîë÷èõñîí áàéãàà. Òýíä àìüäàðâàë ÷àäíà.

-Íîãîî òàðèàä óó?

-Áè áîääîã þì àà, õàøààãàà ìîäæóóëààä, æèìñíèé ìîä òàðüæ, æèìñ àâíà. Ìîä èõ ñîíèí. Óñàëñíû äàðàà íàäàä “Áàÿðëàëàà“ ãýæ õýëýýä áàéãàà þì øèã ñàíàãäääàã þì. Áè ÷ òèéì õèéñâýð ñýòãýëãýýòýé õ¿í þì óó, á¿¿ ìýä. Õàøààíä áàéãàà ìîäíóóäàà ¿ð õ¿¿õýä, çýý íàðòàà íýðëýýä ºã÷èõñºí. Áîðîî îðîõîîð áàéãàëü ñýðãýäýã äýý. ßã ò¿¿í øèã ìîä óñëàõààð õà÷èí ãî¸ áîëäîã. Áàéãàëü õ¿í õî¸ðûí õîîðîíä àìüä õàðüöàà ¿¿ñýæ áàéãàà þì øèã. Ìîäîî óñàëñíû ìàðãààø ìîäîä íàäòàé ÿðèàä áàéãàà þì øèã. “Áàÿðëàëàà, Íÿìñàìáóó ìèíü áàÿðëàëàà“ ãýõ øèã. Õ¿íä õîîë ºãºõ, ìîä óñëàõ õî¸ð ÿëãààã¿é þì øèã ýý. Áîðîî îðâîë ìîä óðãàäàã ë ãýæ îéëãîäîã, ãýòýë áîðîî îðîõ, óñëàõ õî¸ð òýñ ººð. Íýã ñàéõàí òºãºë áàéãóóëàõ þì ñàí ãýæ áîääîã. ªíãºðñºí íàìàð õàøààíäàà ÷àöàðãàíû 10 áóò ñóóëãàñàí, ñàéõàí óðãà÷èõñàí áàéãàà. Õî¸ð, ãóðâàí æèëèéí äàðàà æèìñýý ºãíº. Ìèíèé ìîä áîëãîí ò¿¿õòýé. Õýäèéä ÿàæ òàðüñàí ãýýä ë...

-Íýã ò¿¿õ ñîíèðõóóëæ áîëîõ óó?

-2004 îíä Ѻ¿ëýýñ èðýýä áàãà îõèíäîî çîðèóëæ ãàöóóð òàðüñàí þì. Òýðèéã áóñäààñ íü èë¿¿ óñàëäàã, áàãà îõèíäîî áè àìü þì. Ãýòýë òýð ìîä ÿìàð ºíäºð óðãàñàí ãýý÷, îíöãîé óðãàñàí. Íàäàä òºðñºí ìýäðýìæèéã àâààä ÷ áàéãàà þì øèã, èõ ñîíèí.

-Ѻ¿ëä òà Óëààíáààòàð õîòûí áàéíãûí òºëººëºã÷ººð õî¸ð æèë àæèëëàñàí, òýíäýýñ èðýýä ìîä òàðüæýý?

-Òýãñýí. Áàãà îõèíîî Ѻ¿ëèéí èõ ñóðãóóëüä ¿ëäýýãýýä èðñýí þì, òýãýýä îõèíîî ñàíààä òàðüñàí õýðýã.

-Òà õýäýí õ¿¿õýäòýé âý?

-Òàâ. Îäîî ìàíàé çýý íàð “Ýíý ìèíèé ìîä òèéì ýý, ºâºº“ ãýýä ë îíãèð÷ õàðàéãààä ÿâàà. Á¿ãäèéíõ íü ò¿¿õòýé ìîä áèé. Õ¿¿õýä ººðòºº ñàéí õ¿íä ñàéí, íîõîé ÷ òèéì. Ìîä ÷ áàñ ÿëãààã¿é, ìèíèé ñýòãýëèéã îéëãîæ “Áàÿðëàëàà áàÿðëàëàà“ ãýýä áàéõ øèã, èõ ñîíèí áàéãàà áèç. Ñîëîíãîñ÷óóä ìîä òàðèâàë íàñ íýìíý ãýäýã þì. Ìîäîä ìºíõ óðãàíà. Íàìàéã ¿ã¿é áîëîõîä ìèíèé ìîäîä ¿ëäýíý. Ìèíèé õ¿¿õä¿¿ä, à÷ çýý íàð ìèíü ìèíèé ààâ, ºâºº ìèíü òàðüñàí þì“ ãýýä ë òýð õàøàà òýäíèé ìèíü õóâüä Ẻí äóðñàìæ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, ýíý ÷èíü õîòûí èðãýíèé ¿¿ðýã. Áè ººðèé㺺 ¿¿ðãýý èõ ñàéí óõàìñàðëàñàí õ¿í ãýæ áîääîã. Îéð îð÷ìûíõîí, õºðø¿¿ä ìèíü íàìàéã õîòûí çàõèðãààíä àæèëëàäàã ãýæ ìýääýã. Áè òýäýíä ÷ áàñ ¿ëãýðëýõ ó÷èðòàé áèç äýý,

-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Òàíä àìæèëò õ¿ñüå.

Төмөрхуяг


Лимит чинь дууссан гээд хөл минь дохио өгөөд байна


Насны намар гадаа ирэхэд
Нартын жамыг ухаарах юм аа хө...
гэж “солгой” Төмөрхуяг мөн ч олон дуулсан. Түүнтэй ярилцаж суухдаа “Энэ нөхөр чинь нартын жамыг арай өөрөөр ухаарсан эр үү дээ” гэж бодлоо. Магадгүй түүний үзэл бодол танд таалагдахгүй байж болох. Гэхдээ мэдээж эзэн нь өөрөө зөв хэмээн бодож буй нь лавтай. Өөрийн бодол өөртөө зөв гэдэг.

Бөөрөнхий дэлхий ганцхан ч сая сая хүмүүс өөр өөртөө, бусдад ч тайлагдашгүй нэгэн ертөнц. Намдагийн Төмөрхуяг гэгч ертөнц бүр ч өвөрмөц юм шиг санагдсан. Зургийг тань авъя “Малгайгаа тайлчих” гэхэд тэр зөвшөөрөөгүй. Аппарат “явсан” хойно манай зочин буурал суусан гэзгээ харуулах гэж шляпаа авлаа. Тэр цэрэгт алба хаасан гурван жилд л өөр малгай өмссөн. 1970-аад оноос хойш ийм загварын малгай ээлж, халаагүй элээж байгаа гэсэн.

-Бие дажгүй юү?
-Хөлөө эмчлүүлээд эмнэлгээр л яваад байгаа. Шинэ жилээр эмнэлэгт байлаа, дараа нь нэг хэвтсэн. Маргааш бас хэвтлээ. Сар шинээр эмнэлэгт байх нь. Гадуур халтиргаа ихтэй, чамтай уулзах гэж ирж явахдаа нэг залууд эгээтэй л дайруулчихсангүй. Машин барьж чадахгүй байж бас гар утсаар яриад явах юм. Би “паникт” ороод яахаа ч мэдэхээ болилоо. Зөвхөн автын ослоор жилд 500 гаруй хүн хорвоог орхиж байна гэх. Энэ чинь ямар дайн болж байгаа биш дээ, тийм үү.

-Машинаас айдаг бололтой?
-Айхгүй яах юм. Уг нь би дээр үеийн, аль 1967 оны жолооч. Хатуухан хэлэхэд, одооны жолооны курсуудыг алуурчин бэлтгэх дамжаа гэмээр болсон. Монголчууд Халх голын дайнд ч ийм олноороо үхээгүй юм гэнэ лээ. Ер нь зүй бусаар жилд мянгаад хүн явдаг шиг байгаа юм. Сонин хэвлэлд үнэн бичдэг бол шүү дээ.

-Гайтай тэр жолоочоос болоод таны сэтгэл санаа тиймхэн байна уу, үгүй юү?
-Ер нь гоё сайхан юм харагдахгүй л байгаа шүү дээ. “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төлөө зүтгэе” гэж Энхболдбаатарын киног дүүтэйгээ үзлээ. Муухай гутарлаа.

-Хэлмэгдлийн гашуун түүх таны сэтгэлийг үймүүлэв үү?
-Бөөн уур, таягаараа ардаа суусан хүүхэн, залуу хоёрыг цохих гээд далайсан. Хөөрхий лам нар буудуулахад тэнд байсан залуучууд хошин шог үзэж буй юм шиг хөхрөөд л инээлдээд байх юм. Ямар улсад байна аа л гэж бодсон. Би их цочмог ууртай, ийм үед хэн нэгнийг таягдаад авах юу ч биш.

-Таяг бариад удаж байна уу?
-Гурван жил гаруй боллоо. Заримдаа энэ залуучуудын өмнөөс гутрах юм аа. 25 дугаар сувгаар гардаг “АХА” нэвтрүүлгийн оролцогчдыг хааяа харна аа, мэдэх юм алга шүү, тэдэнд. Монголын эртний Төрийн дуулалыг нэрлэ гэхээр “Жалам хар” гэж солиорч байгаам шүү дээ.

-Хоёулаа гэрэл гэгээтэй зүйлийн тухай яръя л даа. Сар шинэ ч гарлаа, монгол хүмүүс байна.
-Болж бүтэж байгаа зүйл алга байна шүү дээ. Нүдэн дээр ил болоод байгаа муухай юмыг яах юм бэ, аягүй зовлонтой. Үүнээс болоод үс ингээд цайчихсан. /Малгайгаа аваад/ Уг нь би чинь ийм цагаан толгойтой байгаагүй юм.

-Насных байлгүй дээ?
-Ингээд бухимдахаар илүүтэй түргэн цайх юм.

-Тас хар үстэй залуудаа ч үзүүлж явсан бололтой?
-Нударга зөрүүлнэ, ширүүн ч байлаа. Харахад ийм зөөлөн юм шиг атлаа би нэлээд гайгүй хулигаан явсан юм. Хэнтийд ч, хаана ч мэддэг хулигаан явжээ. Солгой Төмөрөө гэнэ, хутга Төмөрөө ч гэнэ. Тоглоомгүй хэлэхэд дургүй хүргэсэн нэгнийг хутгаар явуулчихад тоохгүй. Айж ичих юмгүй явжээ, одоо бодоход. Хэдий ийм хулигаан ч ах зах хүмүүсээс айна, тэднийг хүндэлдэг байж. Зодоон цохион хийхэд үеийнхэнтэйгээ л үзнэ. Ах настай хүний өмнө хонь. Урлаг намайг хүмүүжүүлсэн.

Энэ хотод бөөн бухимдал. Хөдөө уулын аманд хэдэн малтай айл үгүй мөн жаргалтай харагдаж байна аа. Сэлэнгийн Түнхэлд найзындаа очоод өчигдөр ирлээ.

-Хөдөөний хүн болох далдхан хүсэл байна уу?
-Ер нь хотод байгаад байх сонирхол бага. Хөл минь гайгүй болбол хавраас тоглолтоо хийчихье тэгээд л...

-Хүмүүс Төмөрхуягийн тоглолтыг хараад байх шиг байна?
-Тийм ээ. Маш их хүлээж байна. Өнгөрсөн зун Базарсадын Болдбаатарын “Бүжин сарны зүүд” тоглолтод оролцоод хөдөө орон нутгаар явлаа. Хөшиг хаачихаад байхад л “Дуучин Төмөрхуягаар дуулуулъя” гээд байх юм. Миний тоглолт биш шүү дээ. Гэхдээ их сайхан санагдсан.

-Уран бүтээл хийлгүй хэчнээн жил завсарлав аа?
-1992 оноос хойш албан ёсоор зарлуулж дуулаагүй. “Варьетэ”-д байж байгаад гарсан л даа. Энэ 15 жилд явъя гэсэн газраараа очиж, дуртай газраа тоглож ёстой нэг дураараа дургиж явна.

-Энэ хугацаанд юу амжуулж вэ?
-Юу амжуулах вэ дээ. Хүмүүсийн тоглолтод оролцсон байна, хэдэн сайхан шүлгэнд аялгуу бичлээ. Би чинь цэрэгт байхаасаа л ганц нэг дуу хийсэн. Хавар хийх тоглолтод минь Энхзул нараас авахуулаад гавьяатууд дуулна. Одоо ч дуучин болох дэндүү амархан болжээ. Моод болж. Царай зүсийг нь харахгүй бол хэн дуулаад байгаа нь мэдэгдэхгүй юм. Дууных нь үг, шүлэг аялгуу нэгнээсээ тасарч ялгарахааргүй адилхан. Энэ нь дууны хөгжил юм уу, завхрал юм уу бүү мэд. Хэдэн жилийн дараа хэн нь хэн бэ гэдэг нь танигдах биз. Өөрийгөө таниулахын тулд клип хийлгэх юм. Уг нь дуу гэдэг чинь чихээр дамжиж хүнд хүрдэг, сонсох урлаг шүү дээ.

-Та гитараа бариад “тасраад” гараад ирээч. Орон зай байх шиг байна.
-Байлгүй яахав. Бодож л байна. Гитар минь ч бий.

-Олон гитар элээсэн үү?
-Хамгийн сүүлд нэг найз минь намайг ард түмний гавьяат боллоо гэж бэлэглэсэн юм. Сайхан япон гитар. Хуучнаа найз нөхөддөө, айлын хүүхдэд өгчихдөг.

-Та ч одоо мэдээж урлагийн ямар нэг байгууллагад орно гэж байхгүй ээ?
-Орохгүй. Тэгж ч өөрийгөө барьж өгөхгүй ээ. Би ер нь цаг хугацаа... юунд ч баригдах дургүй. Тааваараа явж байгаад л дуусна. Хөдөө нээрэн сайхан байна аа. Галт тэрэг хот руу дөхөөд ирэхэд л баахан бужигнаан... Өнөө цагаан сар нь болох гээд л...

-Та харь гаригаас ирсэн хүн шиг л ярих юм. Нийслэлчүүд бид энэ утаа, уур бухимдал, замын түгжрэл, халтиргаа гулгаа бүгдэд дасаад, уусаад байна шүү дээ?
-Нэг л хэцүү шүү. Манай Толгойтод хотын төвийг бодвол ч гайгүй шүү.

-”Төмөрхуяг гэж сайхан дуучин хаана явна аа” гэж сураглах юм л даа, энэ хүмүүс чинь. Таныг үгүйлээд байдаг бололтой.
-Хаа явах вэ дээ, Монголдоо л байна. Дампуурах юу байх вэ, бас хэдэн жил давгүй архи уулаа. 10 гаруй жил шаргуу, эрчимтэй уусан.

-Одоо яаж байна?
-Больсон. Хөл гар ийм боллоо. Боль гээд цаанаасаа дохио өгөөд байгаа юм байлгүй.

-Амьдрал ямар байна?
-Ах нь гайхуулаад байх амьдралтай хүн биш. Ганцаараа байна. Эхнэр хүүхэд байсаан, дээр үед 1993 онд салсан. Дараа нь нэг авгай аваад таван жил болоод бас салсан. Найм, есөн жил ганцаараа явна. Одоо ч хүнтэй суугаад яахав дээ. Ааш араншин таарахгүй, хүн зовоохын нэмэр биз. Нэг нэр хоёр хоч л болно.

-Өмнө нь хоёр эхнэртэй байжээ. Тэр бүсгүйчүүдийгээ хэр жаргааж байсан юм бол, Та
-Мэдэхгүй, өөрсдөө хэлэх биз. Жаргалтайдаа жаргалтай л байсан байх. Тэр үед чинь би харин архи дарс уудаггүй байсан юм.

-Хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Гурван хүүтэй. Том маань эхнэр авсан гэнэ лээ. Би өвөө болж байгаа байлгүй. Тэд хааяа ирнэ ээ. Монгол улсаа хөгжүүлэх гээд завгүй явдаг биз. Сургууль төгсчихөөд мэргэжлээрээ ажиллахгүй юм. Ийм байхад энэ олон сургуулиар үхсэнээ хийдэг юм, энэ улс. Мөнгөний л юм шиг байх шиг байгаа юм.

-Энэ олон жил ганцаараа амьдарч байна гэж үү?
-Тийм. Уйдна гэж үү, ийм зүйл байхгүй. Найз нөхөд байна. Тэдэнтэйгээ уулзаж учирна, гарна, орно.

-Олон нөхөдтэй юү?
-Олон юм шиг байгаа юм. Есөн шидийн найз бий. Энэ нийгмийн давхрага болгонд миний найз нөхөд, танил бий. Гэхдээ шалгараад цөөхөн нь үлдэх юм.
Уулын цэцэг олон боловч улаан цэцэг ховор шүү гэдэг шиг л...

Би бол найз нөхдөө шорон оронд орлоо ч эргэж очдог. Хулгай хийчихэж, хүн алчихсан гэнэ гэхэд нь би итгэдэггүй. Дотроо өмөөрөөд л байдаг юм. Тухайлбал, Түмэнгэрэлийг тийм хэрэг хийсэн гэхэд итгэдэггүй. Тэр золиос л болсон. Хүнийг ашиглаад дараа нь цааш харуулдаг аргад манай төр мэргэжлийн боллоо. Өнөө лам нарыг амь гуйгаад байхад өршөөлгүй буудсан шиг ээ. Ер сайхан юм ярьж өгөхгүй байна уу.

-Ингэж яриад байгаа хүнтэй цагаан сар, баярын тухай юу ч ярих билээ дээ?
-Сар шинэ сайхаан. Хөдөөд бүр сайхан тэмдэглэдэг. Хоёр хөгшин минь өнгөрчихсөн, ямар хэдэн дүү нар дээрээ очиж золголтой биш. Хэнтийд зургаан дүү минь бий.

-Таны зургийг авах гэсэн юм. Малгайгаа нэг тайлаатахаач. Нийгмийн бухимдлаас болоод цайсан үстэй чинь хамт авъя. Таны зураг болгон л шляптай байдаг шүү дээ.
-Яах юм бэ.

-Хэзээний л ийм буржгар урт үс. Олон жил ургуулж байна уу?
-1980-аад оноос гэзэг тавьсан. Одоо ч ургахаа больжээ. Тэжээлийн дутагдал болсон байдаг юм уу яадаг юм.

-“Амьдрал хайр дээр тогтдог”, “Саа мөнгөн Хэрлэн”, “Халхын сайхан хүүхнүүд”, “Зүүдэн бороо”, “Зүрхний уяа”, “Насны намар”, “Намрын дурсамж”, “Хорвоод ганцхан ээждээ”... Энэчлэн олон дууг Төмөрхуягийн гэж овоглон нэрлэж болмоор байна. Эдгээрээс харахад Та төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригтой олон уран бүтээл хийжээ. Та нар сайхан найзууд явсан биз. Яруу найрагч Ш.Уянга байна.

-Сайхан найзууд байсаан. Хөөрхий, болдогсон бол чамайг нийтийн унаанд ч суулгамааргүй байна, олон хүнд үзүүлээд, олон нийтийн газраар явуулаад баймгүй байна гэдэг сэн. Чинжиг /Ц.Чинзориг/ надад ингэж хэлдэг байлаа.

-Таныг их хайрлаж, харамладаг байж?
-Найзыгаа хайрлаж байгаа сэтгэл нь тэр.

-Тэр бас л тан шиг зөөлөн зөөлөн дуугарсан нэгэн байсан?
-Ер нь элдэв өнгийн зан байхгүй. Би Чинжигийн дэргэд ширүүн, хүн амьтантай муудалцвал цохиод авна. Нэг удаа, талийгаач Уянга, Чинжиг хоёр автобусанд явж байж. Хоёулаа сайхан хүмүүжилтэй улс. Өрөөсөн гараа сойчихсон согтуу нөхөр орж ирээд манай хоёрыг сандлаасаа бос гэж дээрэлхээд ёвроод авсан гэдэг юм. Дараа нь надад “Уянга бид хоёрт ийм зүйл тохиолдлоо. Дэргэд Төмөрөө явсан ч болоосой гэж ярьж байлаа” гэсэн юм. Хоёулаа зөөлөн, уран бүтээлээ яриад, онигоо хэлэхээс хэтрэхгүй улс. “Саа мөнгөн Хэрлэн”-г зохиосон Галдандоржийн Сүхбаатар талийгч боллоо. Ёндонгийн Сүхбаатар бас алга. Жамъянгийн Болд-Эрдэнэ, Уянга, Чинзориг... одоо байж байвал олон уран бүтээл хийж баймаар хүмүүс биднийг орхиод явж дээ.

-Бурхнаас заяасан авьяастай хүмүүс эрт явчих юм аа. Энэ хар ус л... гээд хүмүүс шогширдог. Танд ч бас бурхан нэлээд “юм” өгсөн. Гэтэл та тэр сайхан боломжийг дутуу л ашиглаад байх юм. Дуучин гэдэг мэргэжил бараг бизнес болсон. Та юу эс андах вэ?
-Би тийм айхавтар шуналтай хүн биш ээ. Хүнд их зүйл хэрэг байхгүй ш дээ. Хамгийн гол нь эрүүл байх хэрэгтэй. Их мөнгө олоод, таван давхар байшинд сууя гэж бодохгүй.

-Ийм том хаус биш ч гэлээ та хотын төвд ойрхон хоёр өрөө байртай бол л доо.
-Үгүй яахав дээ. Ингэж амьдарч болох байлгүй дээ.

-Авьяасыг зах дээлд оруулах хэрэгтэй, мөнгө олооч гэж л хэлэх гээд л... Авьяастай гэсэн олон хүн бурхны тэр хишгийг тосож авч чадсангүй юү дээ гэж бодох үе гардаг л юм. Гэтэл өнөөдөр дуулдаг гэж нэр зүүсэн, тайзан дээр гарсан болгон л бараг од болж, мөнгө олж, амьдралаа байтугайг аваад яваад байх юм. Шар хор хөдлөхгүй юм уу?
-Одоо тийм ээ...харин...

-Энэ бацаанууд хит болсон хоёр дуугаа хавчуулаад л нэг цомог хийж худалдаанд гаргаад байх юм гэж уур чинь хүрэхгүй байна уу? Ингэхэд Төмөрхуягийнх гэсэн бие даасан цомог бий юү?
-Ахад нь хоёр цомог гаргах материал байна аа.

-Тээр... дөнгөж материал шүү.
-Дуулчихсан, бэлэн болсон материал.

-Гэхдээ л та түүнийгээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгон худалдаанд гаргаж 10 мянган төгрөгөөр борлуулж өнөөг хүртэл амжаагүй л явна.
-/инээгээд/ Зараагүй ээ, зараагүй. Юунд ч яарах вэ дээ.

-Та хэдэн жил дуулж явна аа?
-Хүн чинь цаг хугацааны боол шүү дээ. Тэдэн онд төрсөн, сургуульд орсон. Хүн энэ цаг хугацаа гэгчид тэртээ тэргүй баригдсаар яваад л өнгөрдөг юм чинь ганц олдсон энэ амьдралаа өөрөө өөртөө чөлөө өгвөл өгсөн шиг өгч, элдэв зүйлд баригдахгүй өнгөрүүлэх сэн гэж боддог. Ингэж ч чадаж байна. Би аливаад яарж сандарч, адгах тун дургүй. Өнөөдөр мөнгөгүй л байна, маргааш мөнгөтэй болно. Хамгийн гол нь эрүүл мэнд чухал. Хөлөө ийм болохоор л ойлгож байна шүү дээ. Ах нь маргааш эмнэлэт хэвтлээ. Сар шинээр эмнэлэгт байх нь ээ.

-Танд хамгийн сайхан нь ямар баяр вэ?
-Цагаан сар, наадам сайхан.

-Алийг нь нижгэр тэмдэглэх вэ?
-Өө, тэгж айхавтар сүр бараа болохгүй. Хүмүүс цагаан сараа яаж хийнэ ээ гээд санаа зовж байна. Надад бол ийм зовлон алга. Өнөөдөр Баянгол дүүргийн Ардчилсан нам ахмадуудаа хүлээж аваад би очлоо. Надад урилга өгдөг юм. Тавгийн идээ бэлэглэж байна лээ.

-Идээгээ гэртээ тавьчихсан биз дээ?
-Дүүгийндээ хүргүүлсэн. Би яах вэ, эмнэлэгт ямар засалтай биш. Мөнгө төгрөг бодож тархи толгойгоо гашилгахгүй, жаахан амар амгалан амьдарч байгаад дуусгачих хэрэгтэй байгаа юм. Юунд нь санаа зовдог юм. Нүцгэн ирээд, нүцгэн буцдаг хорвоо шүү дээ. Байшин барилга, машин техникээ аваад авсанд орох юм шиг л зарим хүн санах юм. Ингэх юм шиг зүтгэж байгаа хүмүүсийг харахаар нэг бодлын өрөвдмөөр, хаашаа ч богинохон бодолтой хүмүүс байдаг юм. Эсвэл би тийм мулгуу төрсөн юм уу, бүү мэд.

-Гурван хүүтэй эцэг хүн. Тэдэндээ жаахан юм зэхэх хэрэгтэй байх л даа.
-Надад ийм зүйл огт бодогддоггүй. Эрүүл саруул, сайхан төрүүллээ. Тэдэнд өөр юу хэрэгтэй юм.

-Яг одоо танд хамгийн түрүүнд юу хэрэгтэй байна. Нуулгүй үнэнээ хэлчих л дээ? Унаа, байр ч юм уу. Бурхан сонсог.

-Эрүүл баймаар байна.

-Таяг тулахгүй явмаар байна гэж үү?

-Тийм ээ. Байр яах вэ. Ирэх зун байртай болно. Манай Толгойтод, бидний газар дээр шинэ хороолол барих гэж байгаа. Газрын эздэд байр өгнө гэсэн. Унаа хэрэггүй ээ. Цагт нь, залуудаа улсын унаа тэрэг их унасан. Одоо жаахан алхая, явган явъя. Тэгээд ч хотын энэ замбараагүй хөдөлгөөн дунд тэрэг бариад явбал би бүр боож үхнэ. Машинтай битгий хэл явган явахад хэцүү байна.

-Танд одоо данстай албан газар алга. Цомог гаргаж борлуулаагүй. Амьдралаа юугаар залгуулж байна?
-Ганцаараа хүнд чинь юу хэрэгтэй юм бэ. Худлаа хэлэхгүй, хулгай хийхгүй ах дүү нараа зовоохгүй болж л байна. Юу хэрэгтэй юм, хоол унд уу?

-Үүнийг чинь мөнгөөр л авна биз дээ?
-Би ямар том ресторанд ороод байх биш. Гэртээ нэг жаахан мах аваад тавьчихна.

-Тэр махыг мөнгөөр авна биз дээ?
-Халтуур энэ тэрд явчихаад байдаг юм. Өмсөх хувцас байна, хонины ганц гуя авахад надад сар гаруй болж байгаа юм шүү дээ. Үргэлж ч гэртээ байхгүй л дээ, сэтгэл тогтож өгөхгүй гараад явчихна.

-Архи дарснаас одоо холдсон биз дээ?
-Лимит чинь дууссаан гээд энэ хөл минь дохио өгөөд байна аа

Нандинцэцэг

Хэнэггүй нь дэндсэн нөхөр


“Нандиа, чи байр авах уу, гавьяат жүжигчин цол хүртэх үү”. Хачин асуулт. Нандиа гайхаж, эргэлзсэн ч үгүй “Байр” хэмээн эрсхэн хариулсан гэдэг. Дуучин бүсгүй их сонин. “Соц” үеийн сэтгэлгээнээ ер гарахгүй. Зах зээлийн нийгэмд шилжлээ. Хүн болгон мөнгөний араас бараг амиа тавин гүйв. Тэр тэгээгүй.

-Таны тоглолт ямар үнэтэй вэ?
-3000.

-Хямдхан л юм.
-Үүнээс илүү үнээр яаж тоглох вэ. Үзэгчдээ бодох хэрэгтэй. Өндөр үнэ хэлчихвэл хүмүүс муу хэлэх байлгүй…
Тэр баян ч юм шиг байгаа биз, гэтэл бас тийм биш ч юм шиг.

-Дуучин Сараа танд гар утас авч өгсөн гэсэн. Яагаад барьдаггүй юм бэ?
-Унагаад, будаа болгосон.

-Өөрийг авахгүй юм уу?
-Санхүүгийн боломж алга.

Нэр төр, байгалиас заяасан авьяасаа ашиглаад мөнгөжиж ёстой чиг болмоор хүн бол яах аргагүй Нандиа. Шинэ цагийн одод шиг халтуур хийж яагаад болохгүй гэж тийм ээ.

-Тоглолтоо хийж баяжиж байгаад утас авах уу?
-Энэ тоглолтоос надад нэг ч төгрөг өгөхгүй гэсэн. Монголын залуучуудын холбооныхон “Бид таныг алдаршуулна. Өөр юм байхгүй. Мөнгө төгрөгний хувьд ничего нету” гэж хэлсэн.

-Танаар бизнес хийгээд байгаа юм биш үү. Та Соёлын төв өргөөг байтугай Бөхийн өргөөг элбэгхэн дүүргэх үзэгч сонсогчтой хүн шүү дээ?
-Бид чинь хүнд үгүй гэж хэлж сураагүй юм. Дуучин Сараад энэ тухай хэлсэн “Та өөрийн толгойгүй юм уу. Тоглолт хийхгүй гэж хэлэхгүй яасан юм бэ” гэж загнаж байна лээ.

-Хэдэн жилийн өмнө таныг нэг дуугаа таван мянган төгрөгөөр дуулдаг гэж ярьж байсан. Ханшаа өөрчилсөн үү?
-Төмөрөө бид хоёр “Хоёулаа хандивын тоглолт хийж байхаа больё” гэж ярьдаг юм. Хоёр дуу тавин мянгаар дуулж байгаа. Тэгээд хэцүү. “Нандиа эгч ээ, уучлаарай” гэсэн хүнээс чинь мөнгө нэхэлтэй биш. Урьсан хүн мөнгө өгөхгүй бол яваад л өгдөг.

-Амьдралд өөрчлөлт орж байна уу?
-Эцсийн эцэст тав, тавь, таван зуун мянга ч бай адилхан зарж үрээд л дуусна.

-Дээхнэ үед цуглуулсан хур “юм” байгаа биз дээ?
-Яг ш дээ. Юун хөрөнгө, мөнгө цуглуулах. Нууцаар тоглолт хийвэл донгодуулж, дагалдан жүжигчин болно шүү дээ.

-Одоо эрх биш хүнээс мөнгө нэхэж сурч байгаа байлгүй.
-Ичээд байх юм. Цаанаасаа л болж өгөхгүй юм.
Ингэж л ярьдаг нөхөр дөө. Ийм хэнэггүй хүнээс чи гавьяат болох уу гэж асууж байдаг. Яг л “Би гавьяат болъё” гэж гуйна ш дээ.

Соёлын төв өргөөний нэгдүгээр давхарт “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийнхны бэлтгэлийн өрөө гэж түүх ханхлах цэлгэр танхим бий. Оруут бүсгүйчүүдийн үс, зүсээ гоёх, өөрийгөө харах хоёр толь бүхий ширээ угтдаг. Ч.Насантогтох, Т.Ариунаа гэж толины дээр томоос том цагаан цаасан дээр тод хараар бичсэн байх юм. Нандиад ийм эд зүйлс байхгүй. Яагаад гэвэл, тэр гавьяат биш. Гэхдээ түүнд эдгээрээс илүү үнэтэй зүйл байгаа нь ард түмнийх нь хүндлэл, хайр. Чихээ тавин сонсож, сэтгэлээ уудлан ярих дурсамжийг нь Нандиагийн дуунууд сэдрээдэг.

“Соёл-Эрдэнэ” анх байгуулагдахад Соёлын яамны сайд Ч.Лодойдамбын урилгаар Монголын анхны хамтлагт Нандиа дуучнаар очсон. “Баянмонгол” чуулга, Улсын филармонид бас дуулна. Түүнээс өөр эстрадын дуучингүй үе Монголд байж шүү дээ. Тэгсэн атлаа түүнд толь, ширээ сандал зэхсэнгүй. Нандиа “Би чинь тэр чигээрээ түүх болчихоод байгаа юм” хэмээн нэгэнтээ үнэн сэтгэлээсээ “хаагсан” удаатай. “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн 25 жилийн ойн тоглолтод тэр оролцсонгүй. Дуучин Д.Дуламсүрэн, Х.Төмөрөө, Б.Баяраа нартай хамт Дарханд тоглолтоор явж байгаад галт тэрэгнээсээ хоцорчихож. Олон хүн түүнийг загнажээ. Загнуулах заримдаа гоё байдаг бололтой юм.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа “Чи байхгүй болохоор ямар тоглолт болох юм” гээд тачигнаж гарчээ. “30 жилийн ойгоороо дуулъя” гэтэл нь “Тэр үед чи чавганц болсон байх биз. Юун дуулах манатай” гэжээ. Тэр ийн загнахад нь өөрийгөө хамтлагтаа хэрэгтэй зайран байх нь хэмээн үнэлж анх удаа биеэ тоосон гэж байгаа. Хамтлагийн 30 жилийн ой 2001 онд болсон. Нандиа оролцсоон. Цаг хугацаа гэж нээрэн хурдан юм.
Монголын эстрадын ганц дуучин моод хөөцөлдөхгүй байна гэж яаж байх юм. Гудамж шүүрдсэн урт, өргөн өмдтэй,үсээ дээш нь овоолгоод самначихсан Нандиа өмдийхөө шуумгийг хайчлуулах вий гэж цагдаагаас айна. Мөнгө биш моод хөөж, уран бүтээлдээ уусаж амьдарсан Нанди эгч минь.

Унаган багын аашаараа
Уулын гөрөөс шиг омголон явлаа
Уулын гөрөөс шиг омголон явахдаа
Урсгал сайхан харцтай учирлаа…
гайхалтай сайхан дуулж байна. Хэдхэн хоногийн өмнө энэ дууг сонслоо.

Хайрын нандин сэтгэл
Хаанаас ирдэг юм бэ
Аз жаргал зөгнөсөн анхны хайр
Алаг зүрх зүсээд ирэв үү…
дуулах нь сонсогдоно. Дуучин нь харин Нандиа биш байна. Түүнгүйгээр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн тоглолт болохгүй тул хамтлагийнхан нь Сарааг урьж.
Тэр амьд сэрүүн байна, ард түмнийхээ сэтгэлд дуутайгаа хамт мөнхөрчээ. Сарааг дуулаад байхад олон хүн Нандиаг төсөөлөн дуугаа сонсоор…

…Буцах хунгийн дуунаар сэрсэн… гэж өөрийн эрхгүй чангахан аялаад алхмаар санагддаг. Хэнэггүй нь дэндсэн энэ нөхөр “шинэ” хорвоодоо дасаж ижилсэхдээ дуугаа бас эгшиглүүлж явдаг байж таарах нь. Түүний дууг аялах тоолонд ийм бодол төрдөг. Эвлэлийн илгээлт өвөртлөн 1970 онд Монголын эстрад урлагт ирсэн Буурангийн Нандинцэцэг дулаахан дүр төрх, уянгалаг дуу хоолой, шилдэг сайхан уран бүтээлүүдээ үзэгч олныхоо сэтгэлд үлдээгээд 2006 оны нэгдүгээр сард “шинэ” илгээлт өвөртлөн гэнэт одсон юм.

Харин тэр өнөө хэнэггүй зангаа аваад явсан гэнэ лээ. Өнөөгийн залуус, шинэ цагийн уран бүтээлчид мөнгөлөг сэтгэлгээтэй, бүх зүйлийг хөрөнгө, мөнгөөр хэмждэг болсон. Тэгэхээр миний хэнэггүй зан, мөнгөнд дурлаагүй сэтгэл тэдэнд хэрэг болохгүй, харин ч төвөг удаж мэднэ” гэж бодсон байх. Түүнээс биш тэр харамлаж мэдэхгүй. Гэтэл өнөөдөр бидний амьдралд Нандиа эгчийнх шиг хэнэггүй атлаа нэг тийм дулаахан, гэнэн цагаахан зан үгүйлэгдээд байгааг та анзаараагүй яваа юм биш

Дуучин Нандинцэцэгт амжиж хэлээгvй vгс

Уучлаарай, танд хэлж амжаагvй vг олон vлдэж. Гэнэтхэн, ийм амархан, ийм эрт яваад өгнө чинээ санаагvй билээ.

"Соёл-Эрдэнэ" Монголын анхны хамтлаг. Та анхны дуучин нь. Рок поп дуучин өнөөдөр Монголоор дvvрэн байна.Тэд бол таны тарьсан vрээс л соёолсон юм. Магадгvй Та байгаагvй бол тэд хэнээс vлгэр авч өдий зэрэгтэй явах билээ дээ.

Дөнгөж дуучин болох санаатай хоолойн бичлэг хийлгэж хөлсөө бурзайлган зогсох хөвгvvд, охид ирээдvйд Нандиа эгч шигээ дуучин болно оо хэмээн бодож байсан нь гарцаагvй. Гавьяат жvжигчин Т.Ариунаа, Б.Сарантуяа нар тэдний л нэг.

Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө тантай уулзаж ярилцлага авч билээ. Тэгэхэд таны ярьсан зvйл одоо ч санаанаас минь гардаггvй юм. Ямар ч асуултын өмнө торолгvй, харин ч өөрийгөө тодруулсан, таны дэндvv нээлттэй, vнэнч хариултууд. Та лавтай мартсан биз. Би санаж байна аа.
-Хөгжим бvжгийн дунд сургуулийн төгөлдөр хуурын ангид сурч байлаа. Хөгжмөө орхиж дуучин болохоор гэнэт шийдээд... Эвлэлийн илгээлт авч дуучин болж билээ.

-Дуучин Төмөрбаатар бид хоёр хандивын тоглолт хийж байхаа больё гэж ярьдаг л юм. Хоёр дуу 50 мянгаар дуулж байгаа. Гэхдээ хэцvv. "Нандиа эгч ээ, уучлаарай" гэсэн хvнээс чинь мөнгө нэхэлтэй биш.

-Бид салаад олон жил болжээ.Тvvх сөхөөд яах юм, дэмий биз дээ.
Өвгөнтэйгээ хоёулхнаа амьдардаг. Хоёр хvvхэд амиа бодоод явсан. Би саяхан эмээ болсон. Миний ач ямар хөөрхөн гэж санана.

-"Хунгийн дуу" гэж цомог хийж байгаа. Гэхдээ энэ тухай одоо ярихгvй. Бидний vеийнхэн хийснийхээ дараа ярьдаг юм. Ингээд сурчихаж, хvмvvжил минь ч ийм юм.

-Энэ тоглолтоос надад нэг ч төгрөг өгөхгvй гэсэн. Монголын залуучуудын холбоо намайг алдаршуулж өгөх юм байх. Өөр юу ч байхгvй. Тэдэнд би "мөнгө төгрөг ничего нету"гэж хэлсэн. Тэгээд ч хvнд vгvй гэж хэлж сураагvй юм даа. Эцсийн эцэст тав, тавь, тавин мянга, таван сая ч бай адилхан. Зарж vрээд л дуусдаг мөнгө биз дээ.

Моод хөөцөлддөг, гудамж шvvрдсэн урт, өргөн өмдөөр гангарч тэр л vеийн залуусын зvрхийг хөөргөн, сэтгэлийг нь булааж, "Анхны хайр" дуугаараа ёстой байлдан дагуулж явсан, Та. Ямартай л "Хайрын нандин сэтгэл хаанаас ирдэг юм бэ" гэж дуулахаар тань тэд "Нандинцэцэгээс ирдэг" хэмээж байх вэ.

"Моторын дуу", "Мартагдашгvй намар", "Суварган цэнхэр уулс", "Газрын vнэр", "Эргэж бодох бодол" зэрэг ард тvмний vзэх дуртай олон сайхан киноны дууг та дуулсан. Хэчнээн vзсэн ч уйддаггvй, хэзээ ч уйдахгvй эдгээр мөнхийн бvтээл шиг Та ч бас мөнхрөн vлдэх болно.

Монголын эстрад урлагийн хатан хаан, рок поп хөгжмийн алтан хараацай Та газар дэлхийдээ тайван нойсоорой. Энгэрт тань гавьяатын тэмдэг зvvгээгvй ч ард олныхоо сэтгэлд энэ шагналаас ч илvv байр суурь эзэлдэг гэдгийг тань гашуунаас гашуун, гэнэтийн мэдээ дуулсан олон мянган уншигчийнхаа өмнөөс хэлмээр байна

D.Galsanbat


Монголын эстрадын Том ах


Соёл-Эрдэнэ”-ийн Д.Галсанбат. Дипломатч Дэмчигжавынх долоон бурхантай айл байж. Тэр долоо Галсан нэртэй, долуулаа хүү байсан нь элбэг биш тохиол. Айлын дунд хүү Галсанбатыг рок попынхон хүндэтгэн Том ах л гэдэг байж. Түүнээс насаар хамаагүй ахмад, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа гуай хүртэл түүнийг Том ах л гэх.

Монголын нэг номерийн гитарчин. Ц.Энхманлай, Д.Өлзий-Орших, Болоож, Энхболд нарын өнөөдөр “толгой цохиж” яваа хөгжимчид түүнийг амьд сэрүүн ахуйд энэ алдрыг өгсөн юм. Том ах гитар тоглох аргын “А”-г заагаагүй ч банзан гитартай ноцолдож эхэлсэн цагаасаа тэд түүний тоглосон аязыг дуурайлгах гэж хичээдэг байж л дээ. Түүнээс өмнө Монголд хүлээн зөвшөөрөгдсөн ийм хөгжимчин байгаагүй тул Том ахыгаа дүү нар нь багш гэх нь аргагүй биз ээ.

Том ах гэхээр бусад нь түүний дэргэд жижиг байсан гэсэн утга биш л юм. Тэр яг хүүхэд шиг, жигтэйхэн алиа, гэнэн итгэмтгий тийм сонин нөхөр байж л дээ.

Түүний байгаа газарт инээд буцалдаг байсан гэж нөхөд нь дурслаа. “Мөнх-Оргил трейд” компанийн захирал, менежер… компанийнхан тэр чигээрээ Галсанбатын улаан фэн. Монголын анхны эстрад хамтлагийн 35 жилийн ой энэ жил тохиож байна. “Соёл-Эрдэнэ”-ийнхнийг “Өнөөдөр” сонин дурсаж, уншигчдадаа танилцуулж буйг сонссон тус компанийн захирал Бумбагын Эрдэнэбаатар, Чимидийн Энх-Амгалан нар сайн андынхаа тухай ийн хүүрнэв. Захирлын өрөөнд болсон яриаг товчлон элдэв ганган зүүсгэлгүй хүргэе. Б.Эрдэнэбаатарыг рок попынхон Буу гэх юм билээ. Энх-Амгалан өөрийгөө Том ахын “горшоокны” найз гэж танилцуулаа.

Галсанбат дипломатч аавыгаа даган Хятад, Солонгост амьдарч байсан. Гэргий нь хүүхдүүдээ багад өнгөрсөн юм санж. Дэрсхэн долоон бандиийн хэн нь эртэч вэ, тэр


угаасан оймс, тосолсон гуталтай номондоо явна. Нойрмоглосон нь зүсэм талх ч үгүй хоцорч мэднэ. Энэ тухай аав нь хүүхдүүдээ том болсон хойно найз нарт нь ярьж суусан гэдэг.

Ах нараа даган банзан гитар тэвэрч, орцонд үдшийг өнгөрөөдөг байсан Д.Галсанбатын хамгийн сайн багш нь “SMOKIE”, “BEATLЕS”, “QUEEN”, “АВВА” зэрэг хамтлагийн гадаадаас нууцаар оруулж ирсэн пянз. Орцноосоо дэвшиж, Драмын театрт үдэш бүр болдог нийтийн бүжигт хөгжим тоглодог болсон намхан хүү урлагийн томчуудын хараанд өртөж “Соёл-Эрдэнэ” чуулгад данстай хөгжимчин болсон түүхтэй. Энэ түүх эхлэхээс өмнөхөн ийм нэгэн явдал болжээ. “Хайрын захиа бичиж чуулгад ирсэн юм” гэж уран бүтээлчид ярьсан нь ор үндэсгүй зүйл биш ажээ.

Улсын филармонийн дарга, төрийн шагналт, ардын жүжигчин, удирдаач Ц.Намсрайжав “Алив, Галсанбат аа, чи ажилд орох өргөдлөө бичээд ир” гэж. Даргын өрөөний хаалгыг хаагаад зогсож байснаа үзэг цаас аваад “Сайн байна уу, Намсрайжав дарга аа. Би ажилд орохыг туйлын их хүсэж байна. За өөр зүйлгүй. Таныг хүндэтгэсэн Д.Галсанбат” гэж бичээд гарын үсгээ зурсныг дарга хараад “Чи наад хайрын захиагаа аваад гар” гэж чанга дуугарсан гэсэн.

Метр 50 см орчим өндөр нуруутай Том ах яах аргагүй “Соёл-Эрдэнэ”-ийн өнгө төрх байсан юм. Хөдөө суманд тоглолтоор очжээ. Өөрөөсөө намхан хүүхдүүдийг өндөр намаар нь жагсаан, хамгийн сүүлд мөлхөө жаалыг суулгаж, өөрөө тэргүүнд нь зогсоод зургаа авахуулчихаж гэнэ. Дараа нь зурагтаа “Сумын хамгийн өндөр хүн” гэсэн тайлбар зүүж нөхдөө савж унатал инээлгэсэн гэж байгаа.

Шинэчлэлийн эхэн дээр юм болов уу. Хамаг л “амьтан” Эрээн рүү гахай үүрдэг цаг. Цагаан сарын өмнөхөн. Галсанбат, Энх-Амгалан хоёр ярьж сууснаа Эрээн гарч сар шинийн бэлэг сэлт цуглуулахаар гэнэт шийдэж галт тэргээр гараад өгч. Замын-Үүдийн боомтын байцаагч нар гавьяатыг хүндэтгээд жигтэйхэн. Штамбыг нь хамгийн түрүүнд дарж өгөөд, аанай л эхний “69”-өөр хил давжээ.

Хятадын хил хаалттай байж. Байцаагчдыг хүлээнгээ тэндхийн ажилчидтай Том ах хятадаар ярьж, инээж хөөрөөд л сүйд. Энэ бүгдийг ажигласан байцаагч нар түүнийг овоо хараандаа авсан бололтой юм. Ажил эхэллээ. Нутгийнх нь хэлээр сүрхий яриад байсан түүний паспортыг их л хянамгай үзэж гэнэ. Балрах нь тэр. Паспортных нь хугацаа дууссан байж. Ингээд хятад хэлний хэргийг гаргаж чадсангүй, хил зөрчигч болох нь тэр.

Том ах жигтэй их сандарч байсан ч машины цонхоор авч явсан хэдэн төгрөгөө нөхөртөө өгөөд захиасаа хэлээд амжиж. Замын-Үүдэд иртэл халаасанд галт тэрэг байтугай автобусны ч мөнгө байсангүй. Вагоны үйлчлэгч бүсгүйчүүд түүнийг халамжлан нийслэлд авчиржээ. Сонирхолтой нь, сохор зоос ч үгүй явсан тэрбээр тэвэр дүүрэн жимстэй, гадаадаас ирж буй хүндэт зочин шиг л маадгар буусан гэдэг.

“Соёл-Эрдэнэ”-ийн Галсанбат ядарч явна гэнэ ээ. Паспортоо хятадуудад хураалгаад… түүний энэ түүх амнаас ам дамжин “урт” унаагаар нэг тарж, шүтэн биширдэг хөгжимчин нь ингэж зүдэрч буйд харамссан залуус гавьяатад жимс, жимсгэнээс гадна гэртээ харих унааны мөнгө зэргийг өгсөн гэж байгаа.
Тийм ч өндөр биш, бас тамирчин биш хөгжимчин атлаа тэр Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Х.Баянмөнх аваргыг алгадсан гэвэл Та итгэх үү. Ёстой их эд байгаа биз. Ийм явдал бас болжээ.

Том ах нэлээд хэдүүлээ Улаанбаатар ресторанд хооллож суужээ. Яг тэр үеэр Х.Баянмөнх аварга хэдэн тамирчин байрын том биетэй залуустай ороод ирж. Д.Галсанбат “Би аваргыг алгадчихвал та нар юу өгөх юм” хэмээн саваагүйтэж. Нөхөд нь коньяк амалж. “Сайн байна уу, аварга аа” гэхэд нь түүн рүү харжээ. Хооллож суусан аварга, мэнд мэдэн зогсож байсан хөгжимчин хоёр өндрөөрөө яг зэрэгцэж байж. “Сайн” гэж хэлээд гар барих гэхэд нь мөрийгөө авах гэсэн залуу түүнийг алгадаад авлаа. Хүмүүс ёстой мэл гайхна биз дээ.

Хэдэн өдрийн дараа Ленин клубт /хуучнаар/ сонсгол хийж, Баянмөнх аварга оролцжээ. Нийгмийн идэвх сайтай Том ах хамгийн эхний эгнээнд сууж байж. Баянаа аваргад хүмүүс олон асуулт тавих юм гэнэ. Гэтэл нэг нөхөр “Аварга аа, таныг хүмүүс маш их хайрлаж хүндэтгэдэг. Та тэдний хайрыг мэдэрдэг биз дээ” гэхэд аварга “Күмүүс янз бүрээр кайрлана шүү. Кайраа янз бүрээр илэрхийлдэг. Зарим нь алгадаж күртэл кайрладаг “ гээд Галсанбат руу инээж харсан гэдэг.

Банзан гитар тоглох, урт өргөн өмд өмсөх… Галсанбатын хөдөлгөөн, яриа хөөрөө бүрийг дуурайх гэсэн “хувьсгал” 1975-1985 онд өрнөж байсан гэхэд хилсдүүлсэн болохгүй. Тэдний нэг нь дээр танилцуулсан Буу /Б.Эрдэнэбаатар/. “Соёл-Эрдэнэ”ийг Төв аймагт очиход тоглолтынх нь бичлэгийг магнитафонд бичиж аваад даган тоглож байжээ. Тэд 1998 онд танилцаж, түүнээс хойш сайн анд болсон гэсэн.

-Та аль хамтлагт хөгжимчин байсан юм бэ? Галсанбатын дууны хөгжмийг таныг л хамгийн сайн тоглодог гэж соль гитарчид магтах юм билээ.
-Үгүй ээ. Би уран бүтээлч биш. Бөөн дурын уран сайханч. Галсан ахын фэн нь байгаа юм. Том ах манай компанийн ажилтан шиг л ойр байсан. Биднийг хөгжим ойртуулсан. Амгаагаар зуучлуулж бид танилцсан. Энэ хоёр яах аргагүй багын найз л даа.

Тэд Том ахынд нэг цуглажээ. “Соёл-Эрдэнэ” Зууны манлай хамтлагаар тодорсны дараа гэнэ. Бууг гитар тоглохыг нэлээд ажигласан том Жагаа /гавьяат жүжигчин, хөгжимчин Г.Жаргалсайхан/ “Захын нэг хүүхэд ингэж хөгжимдөөд байх юм бол бид удахгүй ажилгүй болох юм байна” гэж байж.
Том ах “Хүдэр жолоо” гэж жолооны дамжаанд суужээ. Замын цагдаагийнхан ирж шалгалт авлаа. Тэр үед тус газрын дарга нь Т.Занашир байж.

Түүнийг жолооны шалгалтаа яг өгч эхлэхэд утас нь дуугарч л дээ. Хашир утсаа авуутаа “Аан, Занашир ах уу. Би жолоогоо өгч байна…” гээд яриад эхэлж. Тэгсэн дэргэд нь суусан багшийн нүд бараг орой дээрээ гараад хэд хэдэн шон мөргөж бужигнуулсан түүнийг шалгалтад тэнцүүлжээ. Хамгийн эхний сонсогч шон унагаачихаад тэнцсэн тул бусад нь улаан гэрлээр жолооч болжээ. Харин дараа нь захирлынхаа захиалгаар “Хүдэр жолоо” гэж дуу зохиож Бархасаар дуулуулсан гэнэ. Түүнээс хойш тус курсийнхэн элсэлт авахдаа сүлд дуугаа эгшиглүүлж, “Төгсөхдөө дуугаа сурсан байна шүү” гэж захиргааддаг болсон гэдэг.

Шинэхэн жолооч хоёр найзыгаа дагаад Төв аймагт компанийн ажлаар явжээ. Унаа олдохгүй сандрахдаа л Том ахыг жолоочоор дуудсан юм байж. Тэгсэн нутгийнхан жолоочийг нь дагаж хөөрөөд, ажил хийлгэх янзгүй, урьж дайлаад хэцүүдсэн гэсэн. Энэ дурсамжаа тэд “Нэр хүндтэй хүн дагуулж явах хэцүү юм байна лээ. Том ах үнэхээр од байсан шүү” гэсэн үгээр дарууллаа.

Д.Галсанбат эстрадынхнаас хамгийн анхлан Монгол Улсын гавьяат цол хүртсэн юм. Рок попынхон түүнийг булган сүүлтэй гэдэг. Том ахын энгэрт ийм шагнал гялалзах болсныг Монголын төр рок поп урлагийг хүлээн зөвшөөрсөн гэж тэд ойлгодог юм. ”Анд минь яг л сахилгагүй хүүхэд шиг явжээ. Бид түүнийгээ өнгөрсний дараахан “Бүсгүй минь чи инээмсэглэж яваарай” гэж дурсамж тоглолт хийсэн. Яг л гашуудлын гэмээр их хүнд тоглолт болж билээ.”

“Тэмээн жингийн цуваа”, “Хайрын хишиг”, “Үйлчин бүсгүй”, “Миний аз жаргалын дуу” зэрэг дууг нь дуулахдаа үзэгчид нүдэндээ нулимстай, хөгжимчид нь сэтгэлдээ уйлж байсан гэсэн.
Энэ дурсамжийн минь эзэн Д.Галсанбатын гэргий Д.Алимаа Хөгжим бүжгийн коллежид багш. Долоон бурхантай айлын дунд хүү гурван хүүтэй. Хоёр нь Америкт сурдаг гэсэн. Том ах гэргийдээ зориулж “Ханийн дуу”-гаа бичсэн билээ.

Улирлын сайхан хавраа дагаад
Усны шувуу ирэх юм даа
Учирсан сэтгэлийн хайраа дагаад
Ханийн заяа нийлэх юм… Үргэлжлүүлээд дуулаарай. Монголын “Битлз” “Соёл-Эрдэнэ”-ийн концертын тасалбарыг авчихаад өөрийгөө энэ хорвоогийн хамгийн азтайд тооцон инээж зогссон гэнэн залуу насандаа Та эргэж очих болно.

Soyol-Eredene


Монголын ”Битлз”


Дэлхий “Битлз”, “Ролинг стоунз”-ийг сонсдог, шүтдэг байх тэр цаг үед Монголд “Соёл-Эрдэнэ” байлаа. Байлаа… гэхэд зарим хүн дургүйцэх байх. Яагаад гэвэл “Соёл-Эрдэнэ” одоо ч дуулсаар байгаа… дуулсаар, хөгжимдсөөр ч байх болно гэсэн үзэлд нэвт шувт шингэсэн нэг байтугай үеийнхэн манайд бий.

Үүнийг гэрчлэх Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Чингис хаан” хамтлагийн ахлагч, дуучин Дашзэвэгийн Жаргалсайханы бүтээл “Үл тасрах аялгуу” хэмээсэн ном. “Соёл-Эрдэнэ”-ийн аялгуу нээрээ тасраагүй байна лээ. “Тэр” бол улсаас цалинждаг Монголын цорын ганц хамтлаг. Бэлтгэл хийх байр “савны” талаар санаа зовохгүй уран бүтээлээ хийж суудаг бас л ганц хамтлаг. Соёлын төв өргөөнд тэдний өмч гэмээр цэлгэр өрөө бий. Өнгөрөгч баасан гаригт тэднийд зочилсон. Хөгжим хангинаж…

…Азаргаар адуун дундаас
Асгал халиун тонжоо
Айлын багачууд дундаас
Амраг тэр минь тонжоо….

…Уулын цаагуур орлоо Дамдин
Учирна гэсэн чинь яалаа Дамдин
Хүүш Дамдин… тэд дуулж байна лээ.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин дуучин Ч.Насантогтох, Т.Ариунаа нарт тоглолтын өмнөх бэлтгэлээ хийхэд зориулсан том толь, сандал шүүгээ байна. Эд юмсынх нь дээхнэ талд ханан дээр энэ хүмүүсийн өмч болно хэмээсэн бичиг хаджээ. Мөн хамтлагт дуулж, хөгжимдөж асаж явсан гавьяат жүжигчин Д.Галсанбат, З.Зундарь, Б.Баяраа, Б.Нандинцэцэг, Б.Дамдин, Д.Дуламсүрэн, Д.Дамдинсүрэн… хөрөг зургийг нь эрийтэл өржээ. "Эд бол бурхад. Од гэж үнэхээр байдаг юм бол тасархай одод доо. Бурханд сайн хүмүүс хэрэгтэй байдаг биз дээ. Соруудыг нь аваад явчих юм" хэмээн тэнд цугласан хөгжимчид санаа алдаж байна.

Саяхан гавьяат болсон "том" хэмээх Гончигийн Жаргалсайхан, гитарчин Болоож, бөмбөрчин Цолмон… хөгжимчид дуучдаа ирэхээс өмнө бэлтгэлээ базааж байгаа бололтой.

Тэдний хөгжимдөхийг харж, сонсож удаан суулаа.

…Ар цармын цэцгүүд нь ээ хө
Алаглаж найгаад байна уу даа
Алс нутгийн чамдаа
Аргагүй дасаад байна уу даа хө…
…Ай миний хайранд уярна

Амин насны урсгал долгино… дурсамж хөвөрнө. Дуучин Баарангийн Баяраа, хөгжимчин дуучин Дашбалын Дамдинсүрэн /Даамиа нэрээр нь олон хүн мэдэх байх/ нар дуулаад байх шиг… Чанартай сайн уран бүтээл эзнээ ийн мөнхөлдөг ажээ. Микрофоноо атгаад тайзнаа гараад ирж буй юм шиг санагдтал хөгжимдөх юм даа, тэд.

40, 50 мянгат, 220 мянгат, Микрийн орцнуудад шөнө дөл болтол гитар цангинаж, дуу хуур тасардаггүй байсан. "Бид банзан гитар тэвэрсэн тэр үеийнхэн хэмээн бахархах дуртай хүмүүсийг энэ нөхөд уруу татаж байж шүү дээ" гэж бас бодогдоод…

"Манай хамтлагийг хар даа. Монгол орноо ингэж тойрч, аймаг сум болгонд хүрч тоглосон байгаа биз" гэж хамтлагийн бөмбөрчнөөр өнөөг хүртэл ажиллаж буй Б.Цолмон гайхуулж байна.

1986 онд долоон аймаг 103 сум, 1987 онд есөн аймаг 52 сум, 1988 онд есөн аймаг 107 сум…. Ийм урт жагсаалт 1990-ээд оны дунд үе хүртэл үргэлжилж Монголын газрын зураг дээр аялан тоглолтоо тодотгон тэмдэглэгээ хийжээ. "Эднийх чинь хамгийн баян хамтлаг байсан байхгүй юү" гэж шүтэн бишрэгч нь ярианд оролцож байна. "Дарханд тоглолт хийхэд л бүгдээрээ дублёноктой, Эрдэнэтэд очвол данагар данагар хивстэй ирдэг. Танай өрөө чинь дүүрэн хивстэй байсан биз дээ, яагаад цөөрчихөө вэ" гэж байна. Өрөөндөө халамцуухан орж ирвэл хивсэн дээр бас нэг хивс нөмөрч унтчихаад маргааш өглөө нь банга хүртэж явснаа нуусангүй.

Ш.Гүрбазарын "оношлосноор" дэлгэсэн тэрлэг шиг Монголын газрын зургийн дэргэд дэлхийнхийг бас байрлуулжээ. "Соёл-Эрдэнэ"-ийнхний хүрээгүй хуурай газар, тоглоогүй улс орон гэж бараг алга бололтой. Хар өнгийн фламастраар очсон газар орныхоо нэрийг дугуйлаад тэмдэглэжээ, тарлан цоохор зураг өлгөөтэй байна.

Үе үеийн "Соёл-Эрдэнэ"-ийнхээс Чулуунбаатарын Насантогтох, Бадамын Цолмон, Гончигийн Жаргалсайхан гурав л одоо төсвийн байгууллагад ажиладаг хэмээсэн тодотголтой үлдэж. Цөөхүүлээ үлдсэн тэднийхээ цол гуншинг ажилласан жилийнх нь хамт бичээд ханаа гоёсон байв.

Унаган багын аашаараа
Уулын гөрөөс шиг омголон явлаа…
хэмээн дуулж үеийнхээ залууст "Анхны хайр хаанаас ирдэг вэ" гэсэн асуултын тэмдэг үлдээн цангинуулж асан Буурангийн Нандинцэцэгийн нэр тэнд байна. Нэрийнх нь ард БАЙЛАА гэж цагаан цаасан дээр бичээд оруулга хийн наасан нь тодхон харагдана. Нандиаг бурхны оронд очихоос өмнө дурсгалын ийм самбар хийсэн бололтой. "Соёл"Эрдэнэ"-ийнхнээс гуравхан хүн үлджээ… гээд харуусан бодлоо. Үеийнхээ охид, хөвгүүдийн зүрхийг зүсэж… Тэднийг л харчихвал хамаг ажил нь бүтчих юм шиг залуус "Соёл-Эрдэнэ" рүү хуйларна. Ямар өмд, цамц өмсөж вэ оёдлынхоо машины гарыг дангинатал эргүүлж байгаад яг тэднийх шиг хувцас хийж өмсөж байж гэмээ нь санаа нь сая амарна. Тэд үнэндээ "тасархай амьтад" явжээ. 1970-аад оныхон урлаг, ялангуяа эстрад урлагт тийм дуртай байсан юм болов уу эсвэл тэд ийм урлагаар цангаж байсан хэрэг үү. "Битлз", "Ролинг стоунз"-ыг биширч, Чехийн "Олимпик", Унгарын "Омега", Германы "Пудес", "Электра" хамтлагийн пянз, хуурцгийг нэгэн нэгэндээ сэм дамжуулж, мянгантаа хуулан сонсож байсан Монголын залууст "Соёл-Эрдэнэ" үнэндээ шинэ тэсрэлт байжээ.

Тэдний анхны тоглолт 1971 оны есдүгээр сард одоогийн Улсын драмын эрдмийн театрт болжээ. Тасалбарынх нь үнэ таван төгрөг. Галын машин, нохойтой цагдаа хамгаалалтад гарч…

Нэгэн эмэгтэй тоглолтод орох гэж шахцалдаж яваад даашинзаа гээчихэж. Тэр хувцсаа "мултартал" чихэлдсэнээ хожим мэдсэн гэдэг. Хөдөө орон нутагт анх тоглоход нь бас л нэг эмэгтэй эдний хөгжим чанга дуугардаг гэсэн гэж болгоомжлохдоо чихэндээ хөвөн чихжээ. Тэгсэн дараа нь түүнийгээ авч чадахгүй галт тэрэгний эмч дуудаж бөглөөгөө гаргуулсан. Домог шиг иймэрхүү явган яриа одоо ч үргэлжлэх нь бахархмаар.

"Соёл-Эрдэнэ" хамтлаг байгуулагдсанаас хойш Соёлын яамны коллеги ойр ойрхон хэдэнтээ хуралдаж залуусын үс гэзэг болоод уран бүтээлийн талаар шүүмж өрнүүлдэг болов.

"Хоорондоо зодолдож байснаас гитар балбаж байсан нь дээр. Гитараар дамжаад хөгжимд дуртай болно шүү дээ" хэмээн урлаг судлаач, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жамцын Бадраа гуай өмөөрч, "Зайлшгүй хөгжих урлаг. Замыг нь зөв зааж өгөх хэрэгтэй. Сэтгэл нь хөөрөхөөрөө хамаагүй чанга тоглодог улс даа. Иймд тоглох сахилгын талаас нь ихэд анхаарч ажиллахыг цаашид анхаарвал зохино" хэмээн төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч Лувсанжамбын Мөрдорж гуай дэм өгөхөд "Үс, гэзгээ ургуулаад л улсын үнэтэй цайтай хөгжмийг хайр гамгүй эдлээд л… Энэ бүхэн эдний ухамсартай холбоотой, олсон жаахан амжилтдаа сагсуурч байна" хэмээн зарим нь зандарч байж.

"Найрамдлын тухай дуулж байхад нөхөр Зундарь чи яагаад дунд нь хашгирч байна. Чи яагаад үсээ засуулахгүй байгаа юм. Өмнө нь сануулж хэлсэн байх аа.Үг авахгүй бол танай хамтлагийг татан буулгана. "Баян Монгол"-той нэгтгэж чуулга болгоно шүү.

"Төрсөн өдрийн дуу л гэнэ. Жаргаарай, цэнгээрэй л гэнэ. Хэний хөдөлмөр, юуны хүчээр жаргаж цэнгэх гээд байгаа юм бэ". "Зарим дууг нь хасъя. Маш чанга тоглож байна" хэмээсэн хуучинсаг шүүмжлэлүүдтэй манай баатрууд олонтаа учирч сүүлдээ ч дөжирсөн бололтой юм.

…Сөгнөгөрийн гол ус нь
Шөнөдөө намуухан урсана даа хө
Сэргэлэн жаахан чи минь дээ хө
Сэтгэлийг чинь дагаад мишээнэ дээ хө

…Нартай борооны дусал шиг
Нүд гялбам хурцхан өнгөтэй…
…Бүсгүй минь чи инээмсэглэж яваарай
Цэмцгэрхэн байгалиа чимж яваарай…

...Хол газрын айлчин
Халуун нутгийн шувуу

Хавар цагийн анхны яргуйг зуусаар ирлээ… Энэ болоод урын сан дахь олон зуун дуугаар нь бага нас, идэр залуу үеэ төсөөлдөг, бүтэлгүй дурлал, анхны хайр, анхны хүүхэд амьдралынх нь хамаг сайхан дурсамж "Соёл-Эрдэнэ"-тэй холбоотой хүн олон бий. Эдгээр дурсамжийг амилуулах тоглолт энэ сарын 29-нд Соёлын төв өргөөнд болно. Тасалбарынх нь үнийг энд дурдахаа түр азнаад тэдний фэнүүдээс ирсэн саналыг харин уламжилъя. 1970-аад онд 20 гаруйхан настай аархаж явсан залуус одоо буурь сууж, улсынхаа бүхий л салбарт гол хүч болон ажиллаж буй. Магадгүй олон нь хувийн бизнес эрхэлж, улсын нуруун дахь ачаанаас үүрэлцэж яваа. Энэ үеийнхэн шүтэн биширч явсан хамтлагийнхандаа "Та нар "UB палас"-т тоглолт битгий хийгээрэй. 10, 20 мянган төгрөгийн тоглолт үзээд тэнд сууж байх тиймхэн юм. РЦНК-д бичил сайхан тоглолт хий л дээ. Тасалбарынхаа үнийг 100 доллар гэж хэл. Тийм цомхон сайн тоглолт үзмээр байна" гэсэн аминчхан хүсэлт тавиад буй дуулдав. Өнөөгийн залуус, дүү нартайгаа бужигнаад "Соёл-Эрдэнэ"-ийг сонсвол дурсамжаа сэргээх сайхан мэдрэмжээ авч чадахгүй хэмээхдээ ийн булагнахаар хуйвалдсан сураг байна лээ.

Холын газраас санагдаад байлаа
Сайхан монгол бүсгүйд би хайртай…
хэмээн дүү нарынхаа дэргэд дуулаад суух аятайхан биш санагдаа биз дээ.

"Соёл-Эрдэнэ 35" тоглолтод гавьяат жүжигчин, хөгжимчин тус хамтлагийн уран сайхны удирдагч Г.Жаргалсайхан, гавьяат жүжигчин, дуучин Ч.Насантогтох, хамтлагтаа 30 дахь жилдээ бөмбөр тачигнуулж буй хөгжимчин Б.Цолмон болон нэгэн үе "Соёл-Эрдэнэ"-д уусан, түүнгүйгээр амьдарч чадахгүй болтлоо дуулж, хөгжимдөж явсан, хожим амьдралаа хөөж, хувийн уран бүтээл туурвихаар "урвасан" "Чингис хаан" хамтлагийн ахлагч гавьяат жүжигчин Д.Жаргасайхан, гавьяат жүжигчин дуучин Т.Ариунаа, гитарчин Б.Болоож, Өөжгий болон "Харанга"-ын Х.Лхагвасүрэн, дуучин Д.Дашдондог, гавьяат Б.Сарантуяа нар оролцох юм билээ.

Дуучин Б.Нандинцэцэгийн улаан фэн Б.Сарантуяа "Миний аз жаргалын дуу" хэмээсэн Д.Галсанбатын хөгжим сайхан дуугаар ая барина. Тэр Галсаа ахыг амьд сэрүүнд "Би таны энэ дууг дуулсаар байна" гэж хэлжээ. Тэгэхэд нь талийгаач "Энэ дууг чи л амьдруулж чадна" гэсэн юм хэмээн хамтлагийнхан сонирхуулав. Сараа энэ дуугаар "Цэнхэр дэлгэц"-ээр шоу нэвтрүүлэгт оролцсоныг зарим уншигч санаж буй байх. Тэр анх дуулахдаа "Галсаа ахад сонсгож амжсан бол" гээд уйтгарлаж суусан гэсэн.

Монголын рок поп гэсэн нэгэн тусгаар тогтносон өрх айл бий. Рок поп хамтлаг, дуучин, стиль жанр, бүжгийн хөдөлгөөн, дээр өгүүлсэн урт үс, элдэв мөнгөн тоноглол, чанга хөгжим… Бүгдийг "Соёл-Эрдэнэ" Монголд "нутагшуулсан". Хакерууд хэмээх мотоцикль унан савхиар гангардаг моодыг тэд эхлүүлсэн. Монголд анхны алтан пянзыг тэд л гаргасан. Анхны рок дуурийг тоглосон. Гадаадын наадамд оролцож, шагнал авчирсан. Ерөөсөө эрх чөлөө, ардчиллын салхийг тэд анх үнэртүүлж, үндэслүүлсэн юм шиг ээ.

Төр үнэлж, ард түмэн хүндэлсэн Галсанбат, хоёр Жаргалсайхан, Насантогтох, Наранбаатар, Ариунаа гавьяатыг "Соёл-Эрдэнэ" төрүүлжээ.

Урлагийн гавьяат Д.Ухнаа гуай, "Мартагдашгүй намар", "Улаан дарцаг" кинонд залуу насаа мөнхөлсөн дуурийн дуучин, гавьяат Д.Ганхуяг ч энэ хамтлагт данстай явсан.

Эстрад урлагийн амьд домог Д.Ухнаа гуай

…Бутны олон туулайг
Буудьюу байя уу ай хө…
гэж дуулж байсан гэнэ.

"Соёл-Эрдэнэ"-ээс "Чингис хаан", "Харанга", "Хөх тэнгэр", "Хонх", "Болор", "Никитон", "Хурд", "Хар сарнай"… бүгд салаалсан. Өнөөдөр од хэмээн мандаж буй жаалууд ч тэдний л үндэс, салаа мөчир. "Соёл-Эрдэнэ"-ийг алдарт "Ялла"-тай зүйрлэн чуулга хэмээн хүндэтгэх хүн ч Монголд олон. "Харанга" хамтлагийн ахлагч гавьяат жүжигчин Цэндийн Энхманлай энэ хамтлагийг Монголын "Битлз" хэмээн төсөөлдөг гэсэн. Гавьяатын үгийг олон хүн хүлээн зөвшөөрнө гэдэгт итгэнэ.